FÀKANBAALO : jàmu dòn Màli la, Sὲnɛgali, Laginɛ, Kɔdiwari, Burkina
Baalo ni jàmu jumɛnw bɛ Fɔ kà Gὲrɛ ɲɔgɔn na ?
Fàrafinna tlebin-yanfan fɛ, Baalo ye ‘jàmu ye min bɛ Fɔ kà Kɛ jàmu màyɛlɛmanen ye. A ni jàmu minnu bɛ Fɔ ò màyɛlɛmani ‘kɔnɔ olu ye Baaro, Bawo, Baal, Baylo, Belo. Baarow Bɛ Burkina kà Caya ani dɔw bɛ Laginɛ i n’a fɔ yènkaw ka dɔ̀nkilidala ŋana min Bɛ yèn ko Fode Baaro. Bawow Bɛ Sὲnɛgali. Baylo ni Belo ani Baal Bɛ Màli ni Sὲnɛgali. Nkà, nìn jàmu min Bɔra min na ò dalilu Sɔ̀rɔ man di hali dɔw b’a Fɔ ko Baalo de Bɔra Baaro la. Munna a fana tɛ Se kà Fɔ ko Baaro Bɔra Baalo la ? A Fɔra ko Baarow kɛyɔrɔba dɔ ye Wòrodara ye Burkina.
Jàmu « Baalo » Sɔ̀rɔla cogo di?
Màli la, n'i Ko Baalo, i Ko Bamanan, i Ko Maninka, i fana Ko Sεnεfɔ. Dɔw fana b’a Fɔ k’i Ko Fla. Baalojamu sɔ̀rɔcogo bɛ Fɔ kà Kɛ kumakan nàta in ye :
Cὲ dɔ tùn Bε yèn min ka baara tùn ye jùlaya ye. A tùn b'ò baara in Kε kɔrɔnfε-dùguw ni tlebinfε-dùguw ‘cε. A waati y'a Sɔ̀rɔ jamanaw ma dànfara kà Kɛ Màli ni Moritani ni Laginɛ ye tàn fɔlɔ. I tùn b'a Mìnε cεncεn na fɔ tukɔnɔna na, i tε Màli ye sanko Kɔdiwari minnu ni Sɛnɛgali tε kelen ye. I tùn bε Se ka fεn min Ye k'ò bε dànfara Dòn yɔrɔw ni ɲɔgɔn ‘cε ò tùn ye siyaw dɔrɔn ye. Kɔrɔbɔrɔw tùn b'ò la, Bamananw, Surakaw, Flaw, Maninkaw, Marakaw... Ò siya kelen-kelen bεε tɔgɔ tùn bε Jà u ka dùgukolo kan: kɔrɔbɔrɔjamana, bamananjamana, flajamana, marakajamana an'ò ɲɔgɔnnaw. Ò ʃiyaw bεε la, jùlaya kεbaaw tùn bε yèn. A waati kasaara caya kosɔn (waraw, saw, tukɔnɔ-fεnw ani jɔ̀nminεnaw), mɔ̀gɔ kelen tùn tε Wuli k'i Kε dùgusira jan kan tèn. Ò la, jùlaw tùn bε Kε ‘kulu-kulu ye kà jùlayasira Taama. Taama tùn byɛ Kɛ sèn na, fàli ani sòw la a waatiw la. Jùlaw tùn bε Bɔ n'u ka yɔrɔ fεnw ye kà T'olu Jàgo u sɔrɔbaliyayɔrɔw la. U tùn bε Tla kà Bɔ ni jàgofεn wεrεw ye ò yɔrɔw la kà N'olu Kɔmafalen u bɔyɔrɔ la (dunfεnw, màramafεnw, màsiriw, ani baganw). Jagokεlaw tùn bε Yaala kɔrɔn ni tlebin cε nin cogo in na. Dùgusenw fε kà Taa, bεε tùn bε jàtigi Лini i yὲrε la dùguw ‘kɔnɔ i bε Jìgin min kan, a' ‘se o se ò dùgu la. An ka cὲ jàbaala Bὲnna du min ma nùmuya tùn bε Kε yèn. Kulu ‘se o se yèn, ale tùn b'i tòro Dòn ò du in tìgi la sàn'u kà Taa dùgu wεrε la. Jàgo taa-ni-kasegin sèn fε, an ka jùlakε Nàna n'a mùso y'a fε kà Bɔ u ka dùgu la ʃyὲn dɔ la. U Sera dùgu in na minkε, u Taara Jìgin cὲ jàbaala kɔrɔ la. Jùlakε mùso lasiritɔ tùn dòn. Mùso ka tìn Nàna Wuli k'u To yèn. Taama degun n'a lanɔgɔ Bònyako jugu fε a Kεra tìn gεlεn ye kosεbε. A ma ɲε fɔ mùso in Tora a ka kὲlε la. Den nima Wolola kɔni. Jùlakε jigi-latigεbaatɔ ye den in Kàlifa a jàtigikε n'a mùso la. A Ko sin t'ale ‘bolo kà Di den in ma wà kà Da ò kan ale yὲrε ka jùlaya ni dennabalo tε Taa.
Den lanɔgɔlenba Nàna hali maa t'a Dɔn k'a bε Balo. Jùlakε taatuma selen, a jìgi mìsεnyalenba ye a jàtigikε kà dùgu Blà. A Taara a ka jàgosira fε. A Mεnna kosεbε ò sèn fε yèn. A tùn tε Deli kà mεnni min Kε yèn ka kɔrɔ a Tὲmεna ò hakε bεε kan k'a màsɔrɔ a hakili tùn tε maa ʃi la a ‘kɔ. Don dɔ la, a ye seginni sira Ta kà Bɔ a ka jùlaya-kεyɔrɔw la. A Nàna Se dùgu kelen in ma kà Jigin yèn a jàtigikε kelen in fε yèn. Ò don a ni jàtigikε ye bàro caman Kε. U ye ò don ʃu kuuru bεε Kε kà ‘ɲεnafin Bɔ ɲɔgɔn na fɔ kà dùgu Jε. U Jὲra kà daraka Dun dùgu jεlen. Jùlakɛ ye sɔɔnin Kε kà sɔ̀rɔ kà sira Лini a jàtigikε fε. Ò siraɲini Bàlala jàtigikɛ la. Ò Ko a ma k'a tε Se kà Taa ò cogo la tèn. Jàtigikε y'a Лini k'a hakili Làjigin ni ‘ɲininkali ye ko yala k'a Лinεna wa? A Ko ò ma ko kà Лinε mun ‘kɔ ? Jàtigikε Ko a ma ko yala a ma Taa kà foyi To a ‘kɔ yàn ʃyὲn tὲmεnen na ale ka du ‘kɔnɔ wa? Jùlakε sìgilen ò yɔrɔ bεε a hakili Sinna kà Jìgin tèn. A Ko ale Bɔra yàn k'a Sɔ̀rɔ a mùso Tora a ka tìn na. A jàtigikε ye kuma Tà ò la sa. Ò Ko mùso Sàra kà den min To k'ò Bε yàn. Jùlakε ɲε waalen Tora tèn. Ale yὲrε fε den in tùn tε Balo Fyew. A ye ɲininkali Kε a yὲrε ma: "a Balola?". Jàtigikε Ko a ma k'a Balola dεrε. A Ko den bε yàn Ko tɔɔrɔ ʃi t'a la.
Den in tùn Kɔ̀rɔbayara k'a Cὲbalenya kàban. A ni jàtigikε yὲrε wolodenw bε Jὲ kà baara bεε Kε ɲɔgɔn fε. Jatigikε yὲrε ‘ɲùman na a ɲɔgɔn cὲkisε t'ale denw na. Ale y'a Dège nùmuya la a ɲε ma. A ‘sεbε ye baara ye n'ale ka du denmisεn tɔ bεε ye. Jùlakε Tora kunpa la tèn. Ale tùn m'a Bl'a kùn na don kelen ʃi k'a bε Segin kà Na den in Sɔ̀rɔ yèn. A yὲrε hakili tùn tε ‘denko la blen. Ò yɔrɔ bεε, jàtigikε y'i kan Blà a denw ma fanda la k'u bεε kà Nà. Denw Nàna minkε, jùlakε ma Se k'a den Dɔn kà Bɔ tɔw la. Ò yɔrɔ la a ɲεji-sirafla Jìginna. Kɔgɔlenba dɔ tùn Bɛ denmisɛnw na jàtigikε y'ò tεgε Tà k'ò Jìr'a la k'a den Flε. Dɔ Fàrala kasi kan tuun, bàri a tùn ma Sìgi ni ‘denko ye abada. Den yeli Bònyana a ma f'a Dεsεra k'a ɲεji Mìnε.
Jàtigikε Sɔ̀rɔla kà ɲεfɔli Kε jùlakε ɲε a denkε kan. A ko jùlakε ma tàn: " i den Flε. A Balola wà a Kɔ̀rɔyara. A Lamɔna ne ‘bolo yàn fɔ kà Nà Se bì ma. N tùn B'a la k'i Siralajε. N Ko ni i Kεra ‘seginfεn ye jyεn don ò don, n Ko i bε Taa n'a ye. Ala y'a Kε i Taara minkε i ma Kɔ̀n kà Segin fɔ bì. A wolo ni bì ‘cε, ne kɔ̀ni y'a Ladamu n ka taabolow la. N y'a Dège n yὲrε ka kεtaw la n'ò fanba ye nùmuya ye. Den in yὲrε bε yɔrɔ min na bì, a ɲɔgɔn tε ne wolodenw na nùmuya ɲεdɔnni na. A bolo jεlen don a la kosεbε. A bɔɲwaanko kà Dɔgɔ ne ka fanda la bì. A ɲε ka kegun baara fε koɲùman. Fεn ò fεn ye nùmuya baaraw kɔ̀ni ye, a Mɔ̀na ò la w'a b'a Dɔn fo kà tὲmε. Ayewa, e ka baara Bὲnna jùlaya ma. I b'ò de Лεdɔn kosεbε. Mɔ̀gɔ bεε dun b'i den Lamɔ i yὲrε ka baarada kan. Nìn den in Flε nìn ye, a ka Lamɔ kùnfɔlɔ ma Kε i ‘bolo. A t'i ka baara Лεdɔn n'ò ye jùlaya ye. A bε nùmuya de Лεdɔn. Ò siratigε la, ne tùn t'a fε blen i ka Taa a Dyagoya Blà baara wεrε la a tε min Sidɔn. N b'a Лini i fε i kàna foyi wεrε Wajibiya a kan blen kà Tὲmε nùmuya in kan. Nùmuya in b'a Bɔ kosεbε a ka jyεnnatigε ‘kɔnɔ . Ò ɲεdɔn min B'a la a tε na Dεsε a dahirimε sɔ̀rɔli la n’ò ye. I kan'a Kanukuna ni ko wεrε ye blen kà Tὲmε ò kan. Taalen ‘ɲε, n'a yὲrε ye den minnu Sɔ̀rɔ, a' bε Se k'olu Blà sira wεrε kan ni nùmuya m'a' Dya. Nkà ale yὲrε ta fàn, i b'i Jija k'a To nùmuya sira kan. A joon bε kà Se hakε min na ò la bì a man kan i k'a Gεn kà Bɔ ò sira kan".
Nìn kuma nìnnu Tὲmεna jùlakε n'a jàtigikε ‘cε sàni a kà Taa n'a denkε ye a bɔdùgu la. A denkε tɔgɔ laban Nàna Kε "BALO" ye jùlakε yὲrε fε. Ò ma Sɔ̀rɔ dɔ wεrε fε a ka ɲininkali fɔlɔ ‘kɔ: yala a Balola wa? Ò daɲε kelen in Jàra a tɔgɔ ‘kùn na. I n'a fɔ denkε baloli Kεra bàlannako ye a fa ‘bolo, ò ye BALO Fàra a tɔgɔ kan fo kà n'ò Kε a yὲrε majamunan ye sa. A Tora nùmuya la. A fa ma baara wεrε Wajibiya a kan ò jàtigikε ka ladilikanw kosɔ̀n. A ye den minnu Sɔ̀rɔ « BALO » Kεra olu bεε jàmu ye. Nk'a dɔw ma nùmuya sira Tà. Olu ye baara wεrεw Dège k'u dahirimε Лini u ka ɲεnamaya ‘kɔnɔ. Dɔw yὲrε Tὲmεna ni nùmuya ye kuday. Ò ko kelen bε ‘sèn na kà Nà fo bì. Mɔ̀gɔ minnu jàmu ye BAALO ye bì, ò nùmu ka ca. Nkà dɔw Bε yèn minnu tε nùmu ye. Ò Sɔrɔla nin cogoya in de fε. Baalo bεε tε nùmu ye ò ɲεfɔlen Flε nin ye kà mɔ̀gɔw Bɔ ‘kunpa la.
Jàmu Baalo bε Sεbεn k'a Sàma “Balo è Baalo” bàri a Mεnna kà Fɔ minkε mɔ̀gɔw da yὲlεmacogo y'a Fɔ k'a Sàma. N’o tɛ, a Bɔra “BALO” kelen-kelen in na de min kɔrɔ ye nimaya ye n'a sìna ye sàya ye.
An bε dɔɔnin Fɔ kà Fàra kɔrɔfɔ kan. An b'a Jir'a' la ko nùmuya t'a dànmanasiya ye. Siya dànfara fɔlɔ ye kan ye. A flànan ye tabiya ye n’ò bε waleya laadalakow ‘sèn fε. ‘Nùmukan tε yèn, nùmubaara de Bε yèn. Nùmu bε siya min ‘kɔnɔ a b'ò kan de Fɔ . A kɔ̀ni b'a ka nùmuya Kε i n'a fɔ siya mɔ̀gɔ tɔw bε baara wεrεw Kε cogo min na. N'ò tε Bɔbɔnumu, Bamanannumu, Kɔrɔbɔrɔnumu, Flanumu..., nìn bεε kelen-kelen b'u ka siya kan de Fɔ. U bεε jὲ tε kan ye, nkà u bεε jὲ ye nùmuya ye.
‘Siya tε ‘siya ‘kɔnɔ, baarada caman de bε Se kà Ye siya kelen ‘kɔnɔ. Ni nùmuya tùn ye ‘siya ye, an tùn tε n'a Mεn ko Bamanannumu, Flanumu, Marakanumu, Kɔrɔbɔrɔnumu... Nùmu bε siya bεε ‘kɔnɔ. Baarada de dòn a ni siyako tε ɲɔgɔn ‘ɲε ‘sira la.
Mɔ̀gɔ bε Se kà baarada dɔ Blà kà dɔ wεrε Kε, nkà mɔ̀gɔ ʃi tε Se k'i siya Blà kà Dòn siya wεrε la, bàri i bε Wolo siya ‘kɔnɔ nkà i bε Dège baarada de la. Baalo ɲàmakalaw Bε yèn, a fana hɔrɔnw Bε yèn.
Blàdon : 2018-10-31 Yɛlɛmako laban : 2018-10-31
