FÀKAN

Lakosɛbɛn >

Isiyaka Baalo - ncidori@yahoo.fr // ncidɔri (bataki kan)

Daɲɛw ni kumasenw fàn dɔ bìnni: mɔsɔnni

Лɛfɔli:  mɔsɔnni ye daɲε wali kumasen yɔrɔ dɔ bìnni ye kà Bɔ a la n’a tε yεlεma Dòn a kɔrɔ la. O waleya in barika kà bon bamanankan na kosεbε. A bɛ Kɛ daɲɛkunda cogo min na a fana bɛ Kɛ kumasen-kunda tèn.

I. Daɲε mɔsɔnni

Daɲε siginiden dɔ bìnni kà Bɔ a la. Cogoya saba bε daɲε mɔsɔnni na: daɲε dabɔ mankan dɔ bìnni kà Bɔ a la (ɲεmɔsɔn); daɲε cεmancε mankan dɔ bìnni (cεmɔsɔn); daɲε laban mankan dɔ bìnni (kɔmɔsɔn). Ni mɔsɔnni Bolila daɲε min kan, o bε sεbεncogo fla Sɔrɔ minnu kɔrɔ ye kelen ye: a mɔsɔnbali sεbεncogo an’a mɔsɔnnen sεbεncogo.

Лεmɔsɔn
Ni daɲε   daminε   kanɲε(w) mankan Bìnna kà Bɔ a la k’a tɔ To a nεnyanfan ye.
Misali:  kunsigi ==> sigi

  1. Cεmɔsɔn

Ni daɲε  mankan dɔ Binna kà Bɔ a cεmancε la k’a kεrε fla Ncɔn ɲɔgɔn na. Kanntan (dafata) bε Bin cogo min na kanma (dafalen) fana bε  Bin ten.

a. Kanntan bìnni
Misali: dàga ==> dàa

Sani mɔsɔnni cε

Mɔsɔnni kɔ fε

Siginiden bìnnen

1

Walasa

waasa

L

2

Wurusi

wuusi

R

3

Tagama

taama

G

4

mana

maa

N

5

Baba   

baa

B

 

Daɲε dɔw kanntan bìnni bε Nà ni daɲε sawura nɔɔnini ye.
Misali: mɔgɔ ==> maa

Sani mɔsɔnni cε

Mɔsɔnni kɔ fε

1

Bàga

bwàa

2

Bàba

bwà

3

Tɔgɔ

twaa

4

ɲɔgɔri  

ɲwaari

5

ɲɔgɔn

ɲwaan

6

Sunɔgɔ

sunaa

7

Minnɔgɔ

minnaa

8

Sonya

swεn

9

Suruntu

suuru

10

kɔ̀gɔ

kwàa

                       

Kabalanw / cogoya sεmεntiyalanw

Sani mɔsɔnni 'cε

Mɔsɔnni kɔ fε

Misali-kumasen

1

Wurututu

wurru

A n’a ka sokε Tεmεna wurru

2

Sεrεtεtε 

sεrrε

A y’a bεε Kunun sεrrε

3

Furututu

furru

U Tεmεna ɲɔgɔn kɔ furru

4

Karatata

karra

A jalen dòn karra

5

Sɔrɔtɔtɔ

sɔrrɔ

A Taara sɔrrɔ

6

Paratata

parra

A mankan Bɔra parra

7

Fεrεtεtε

fεrrε

A taakan ye ko fεrrε

8

Kurututu

kurru

A Ko fali ma ko kurru

9

Bεrεtεtε

bεrrε

Kɔnɔnin Wulila Ko bεrrε

10

Birititi

birri

A Janyana birri

11

Feretete

ferre

A ye fle Fyε Ko ferre

12

Ceretete

cerre

A ye daji Seri cerre

 

  1. Kanma bìnni

Misali:     dalan   ==> dlan

Sani mɔsɔnni cε

Mɔsɔnni kɔ fε

Siginiden bìnnen

1

Dulɔ

dlɔ

U

2

Tile

tle

I

3

Bila

bla

I

4

Bilakoro

blakoro

I

5

Fila

fla

I

6

Bulon

blon

U

7

Tεnε

tnε

Ε

8

Tɔnɔ

tnɔ

ɔ

9

Tɔnɔmi

tnɔmi

ɔ

10

Tusun

tsun

U

11

Dunan  

dnan

U

12

Duloki  

dloki

U

13

Wɔkulɔ

wɔklɔ

U

14

Diya

dya

I

15

Tulo

tlo

U

16

Ntuloma

ntloma

U

17

Ntinεnin

ntnεnin

I

18

File

fle

I

19

Fiyε

fyε

I

20

Ciyεn

cyεn

I


3.   Kɔmɔsɔn

Ni daɲε mankan laban Binna kà Bɔ a la k’a tɔ To juyanfan ye. O kunkurun in bε   Weele ko kɔmɔsɔn.
Misali:     tasuma ==>  ta

Sani mɔsɔnni cε

Mɔsɔnni kɔ fε

kanɲε bìnnen

1

Tari

ri

2

batugu

ba

tugu

3

bereke

bere

Ke

4

naminna

namin

Na

5

faamuya

faamu

Ya

6

selidonya

selidon

Ya

7

dununfɔla

dununfɔ

La

8

dɔnkilidala

dɔnkilida

La

9

walima

wali

Ma

10

bugubuguma

bugubugu

Ma

11

bɔli

Li

12

jɔli

Li

 

Janto!: mɔsɔnni tε Karaba. Ni daɲε min tε Fɔ k’a Mɔsɔn fɔli la, o tε   Dyagoya-mɔsɔn sεbεnni na. Ni mɔsɔnnen ni mɔsɔnbali bε Sɔrɔ daɲε min na fɔli la, o de bε Jate sεbεnni fana na.

Misali: nin daɲε ninnu tε Fɔ kà Mɔsɔn; u dun fana tε Sεbεn kà Mɔsɔn.

Sani mɔsɔnni cε

Mɔsɔnni kɔ fε

 

1

bara

bra

bara

2

bulu

blu

bulu

3

sigi

sii

sigi

4

sogo

soo

sogo

5

bɔgɔ

bɔɔ

bɔgɔ

 

II. Kumasen mɔsɔnni
Kumasen fana bε Fɔ k’a Mɔsɔn bamanankan na.  O ye daɲε kelen bìnni ye kà Bɔ kumasen kɔnɔ wali kumasenbolo la. A mɔsɔnnen n’a mɔsɔnbali kɔrɔ bεε   ye kelen ye. Ale bε Kε blankɔ-kunda, ɲininkalikunda, nɔnabla-kunda, tùgulankunda,…

1. Blànkɔ-kunda: blànkɔ (kɔbla) bε   wale n’a kɔdafa cεla Bεn, nka 'tumaw la olu bε Jεn blànkɔ 'kɔ. O la kumasen wali kumasenbolo bε Dàn sira la kà Лὲ a ‘kɔ.

Misali:

Kumasen mɔsɔnbali

Kumasen mɔsɔnnen

Daɲε   bìnnen

1

Ne bε Bla a’ ɲε fε 

Ne bε Bla a’ ɲε   

Fε 

2

Wari bε karisa kun na

Wari bε karisa kun

Na

3

A ye kεmε saba Dòn n bolo la

A ye kεmε saba Dòn n 'bolo

La

4

A y’i bolo ʃɔɔri a da la

A y’i bolo ʃɔɔri a 'da

La

5

Cε y’i tεgε Dòn ʃε Kaman kɔrɔ la

Cε y’i tε  gε Dòn ʃε Kaman 'kɔrɔ   

la

6

An Tlar’o la waati min na,…

An Tlar’o la waati min,…

na

7

A To yen nɔ 

A To yen

nɔ 

8

A ye lεfε Sigi so san fε k’i Cun

A ye lεfε Sigi so 'san k’i Cun

fε 

9

Dennin ye kolonkalan Blà dugu ma

Dennin ye kolonkalan Blà 'dugu

ma

10

“n’a ko a’ kà taa kɔ̀ kɔ fε  ,…”ŋ.t 32.1

“n’a ko a’ kà taa kɔ̀ kɔ  , …”

fε 

 

2. Лininkalikunda:

Misali:

Kumasen mɔsɔnbali

Kumasen mɔsɔnnen

Daɲε   bìnnen

1

Somɔgɔw bε di?

Somɔgɔw?

Bε   di

2

Somɔgɔw ka kεnε wa?

Somɔgɔw ka kεnε?

Wa

3

E tɔgɔ   bε   di?

E tɔgɔ  ?

Bε   di

 

4.   Nɔnabla-kunda:
Misali:

D

Kumasen mɔsɔnbali

Kumasen mɔsɔnnen

Daɲε   bìnnen

1

Kuma min Fɔra, o kεra

Kuma min Fɔra kεra

o

2

Dumuni min Nàna, a Dunna

Dumuni min Nàna Dunna

a

 

  1. Tùgulankunda:

Misali:

Kumasen mɔsɔnbali

Kumasen mɔsɔnnen

Daɲε   bìnnen

A ko cὲ ma ko n’a y’a Kε ko a bε Bugɔ. 

A ko cὲ ma n’a y’a Kε a bε Bugɔ. 

Ko… ko

 

Laɲini : nin dalilu ninnu b’a Jira ko bamanankan sεbεnni sariya latigεli kà Kε kanma (dafalen) ni kanntan (dafanta) ye kuday (structure canonique CVCV) k'o tɛ sariya tlennen ye. Laala ʃarl Bεrd ma nin bεε Ye a ka ʃiflεli kɔnɔna na wali a na Kε a y’i Tugu kà ntubanku Dòn an ‘bolo ; n’o tε bεε b’a Dɔn ko tɔnɔ ni tnɔ tε kelen ye blen bamanankan na yεrε sango ko mɔgɔ bε t’i Jɔ ko k’o bεε Sεbεn cogo kelen na (tɔnɔ = sogo saradali k’a Tla, o sara kelen-kelen ; tnɔ = nafa min bε Bɔ ko kεli la a ka c’a la warilamago).

Bamanankan mɛnbaajɛ t’a Fɔcogo ʃi la fana ko : dalan, dulɔ, duloki, filen, fiyε, ɲɔgɔntuma, tila, tile, tiɲε, tulo, diya, diyalatigε, diyatɔ,... A b’a Fɔ de, Ko :dlan, dlɔ, dloki, flen, fyε, ɲwaantuma, tla, tle, cyεn, tlo, dya,  dyalatigε, dyatɔ,...

Sεbεnnikεla dɔw y’a Ye kabi tuma jan k’a Sεbεn a cogo ɲuman na. Olu ka ‘sira ma Kε CVCV ko in na. Nka, bì u b’a fε kà CVCV ko in de Dyagoya-tintin an ‘kùn na kà bamanankan daɲε caman To ‘sεbεnbali ye, k’a sεbεnni Kε k’a fɔcogo Jὲ, k’a kalanni tɔ Gεlεya an ‘bolo kà T’a fε, k’a Sumaya. O ɲininikεla n’o sεbεnnikεla dɔw Flε:

-      Kalilu Teera ni daa ka kɔrε kεlε, gafe ɲε 19 sira 20, mɔrrɔ

-      ʃarl Bayel ni dictionnaire Bamabara-français. A Ko :

« la prononciation phonétique est indiquée entre [ ] quand l’orthographe officielle s’écarte de la prononciation effective ». Munna ale bε nin Fɔ? Bari a y’a Ye ko sεbεnni b’a la kà fɔcogo Jὲ tuma caman na. O dun Fɔra Ko an k’an Farati o ma an ka kanw sεbεnni na n’o tε an laban bε na Taa Dòn Fransε ni anglε sεbεncogo filiw la i n’a fɔ mankan kelen sεbεncogo caman (ε = è, ê,es, est, ai, e ; an = an, en, em, am…) wali daɲε sεbεnna ni siginiden minnu ye a t’olu mankan Di fɔ mankan sugu wεrε (charisme, paon,..).

-      Bεnbakan dungew : o kulu in maa ʃi (Bari, Dukure, Tanba, Kanutε, Jakite…) ma Sɔ̀n a ma don kelen si ko CVCV ye bamanankan taalan ye.

-      MAKDAS : o mɔgɔw ma Sɔ̀n kà Da u ka dalilu kan : a bε kan Lanɔgɔ, k’a 'kalan Goya, k’a daɲε To sεbεnbali ye, k’a To min bε Fɔ n’o bε Se kà Sεbεn o tε Sεbεn. Olu y’a Jira k’a fɔ n’i tlo bε maa min gafekalan na bamanankan k’a Jε, i b’a Sɔrɔ a tigi t’a kalanna ni ni CVCV dalilu ye. A b’a sεbεnnen Ye CVCV la k’a Kalan fɔcogo cogo la. Nk’o ye maa minnu ye kan kalannina waanεw ye, n’o tε e maa o maa y’a Kalan ni CVCV dalilu ye, i tε Kisi Sumaya ni fɔkajε ma abada. Kà Da nin bεε kan, u y’a Jira tugun Ko ni an bɛ waledaɲεw wali waletɔgɔw Sinka kà Dòn kan na, ko a CVCV-ko bε Taa Kε gὲlεya wεrε ye tugun (Maxwell = Makisiwεli, kalashnikov = kalasinikɔfu…). U Ko munna an t'olu Sɛbɛn ko Makswɛl, kalasnikɔf walasa an ka sɛbɛnnen kàlankan kà Gɛrɛ a tɔgɔjɛw fɔcogo la. Mɔgɔ man kan kà waletɔgɔ Fɔ k'a Cyɛn. 

Blàdon : 2018-03-29     Yɛlɛmako laban : 2018-03-29


I fɛla Fɔ fasiri kan :

Captcha

Jagomajira

Daɲɛgafe sànta

Fàkan bataki

Sìgidɔn

Jyɛn jamanaw

 

Mali duguw

Daɲɛsɛbɛn

Maralenw

2024

2023

2023-12

2023-11

2023-10

2023-09

2023-08

2023-07

2023-06

2023-05

2023-04

2023-03

2023-02

2023-01

2022

2021

2020

2019

2018

2017

2017-12

2017-10

2017-09

2017-08

2017-07

2017-06

2017-05

2017-04

2017-03

2017-02

2017-01

2016

2016-12

2016-11

2016-10

2016-08

2016-07

2016-06

2016-05

2016-04

2016-03

2016-02

2016-01

2015