FÀKAN

Lakosɛbɛn

Bamanankan daɲɛw kɔrɔɲɔgɔnma-ko : bosolisɛbɛn dɔ kɔrɔɲɔgɔnmaw bosoli

Bamukan

Kɔrɔɲɔgɔnmaya ye cyɛn ye bamanankan na. Kɔrɔɲɔgɔnma Bɛ daɲɛ caman na. Sɛbɛnfɛnw minnu y’o Sɛmɛntiya, olu kàlanni ye mun Fɔ an ye o ko kan ? Kuma Bɛ yen de.
Kùnfɛjate la tèn, a bɛ Bàla ‘mɔgɔ la ko kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛ Tɛmɛ daɲɛ 2 kan kosɛbɛ bamanankan na. Bari an caman fɛ, bamanankan ka kɔrɔɲɔgɔma-ko ma Jiidi fo kà Se o bɛɛ ma. Mɔgɔ caman yɛrɛ hakili la, kɔrɔɲɔgɔnmaya Bɛ daɲɛ minnu ni ɲɔgɔn ‘cɛ o ‘kɛ man di k’i yɛrɛ Bɔ daɲɛ fla la ɲɔgɔn fɛ. Gafe bɔlenw ka kɔrɔɲɔgɔnma fɔlenw ye kɔrɔɲɔgɔnmaw Jira an na ni bàlannako dɔw ye. Bosolisɛbɛn tɔmɔnen ye kɔrɔɲɔgɔnma dɔw Jira an na minnu Bɛ daɲɛ seegin Bɔ tusun kelen ‘kɔnɔ.
Daɲɛ minnu Fɔra kà Kɛ ‘kɔrɔɲɔgɔnma ye sɛbɛnw ‘kɔnɔ yala o bɛɛ bɛ Se kà Jate kɔrɔɲɔgɔnma yɛrɛ-yɛrɛ ye wa ? A dɔw kɔni bosoli y’a Jira an na ko ‘jɔsen tɛ a dɔw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya la.
Kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛ Bòli daɲɛw ‘cɛ minnu Bɛ mabɛnsiya kelen na i ko tɔgɔ ni tɔgɔ, wale ni wale. Nin bosoli in y’o Sɛmɛntiya kà Tla kà mabɛnsiya damadɔ Jira ko kɔrɔɲɔgɔnmaya Tɛmɛna olu kɔnɔdaɲɛw ni ɲɔgɔn ‘cɛ  bamanankan na.
Tnɔ laban min bɛ Se kà Yen in ɲinini kàlanni na, o ye kɔrɔɲɔgɔnma tusun kelen kɔnɔdaɲɛw sogolocogo dalilu kɛli ye k’u Tlà-tla ‘kulu ni ‘kulu ye : a daɲɛw ka bɔnnaya, dorokolenya, kansureya n’a ɲɔgɔnnaw.

Damako

Damako damadɔ Bɛ an ka fasiri in sɛbɛncogo la minnu ka kan ni ‘ɲɛfɔli ye. Anw Bɛ ‘kuluw fɛ kulu minnu ye taabolo kuraw Labɛn k’u Dajira bamanankan sɛbɛnni tɔ baarali la kà Лὲ kà T’a fɛ. O kulu dɔw ye MAKDAS-BƐNBAKAN DUNGEW ye, Kan ni Yiriwa, Fàkan Kanbaaraso ani dɔ wɛrɛw. O kulu kofɔlen ninnu ye fὲɛrɛ kura dɔw Dajira k’u fana Dòn u ka sɛbɛnniw na gὲlɛya dɔw furakɛli 'kan ma bamanankan sɛbɛncogo kɔrɔ la i n’a fɔ kàlanni gὲlɛya banbaliw, o minnu ye kanhakɛw sìgibaliya ‘nɔ ye ani daɲɛ dorokolenw jànyako-juguya ‘nɔ ye. Aw b’o fὲɛrɛ kuraw batolen Ye fasiri in ‘kɔnɔ kà Taa i n’a fɔ walew dabɔ kùnbayali, cì dònni daɲɛ janw na, kanhakɛw taamaʃyɛn sìgili, mɔsɔnni batoli, blànkɔw dorokobaliya,  « ʃ » blàli « sh / sy » nɔ na ani daɲɛ doolomaw ɲɛfɔli. Walasa u kana Kɛ ‘bàlannako ye aw ‘bolo, an y’u Dàntigɛ yan k’aw Lasɔmi.

  • Walew siginiden fɔlɔ kɛli kùnbaba ye

I bɛ walew daminɛ sɛbɛnnen Ye ni siginiden kùnba ye bari bamanankan na wale tɛ siyakelen-daɲɛ ye (daɲɛ min tɛ To mabɛnsiya kelen na a ye o ye sɛbɛnni ‘kɔnɔ). Wale bɛɛ tɔgɔlama Bɛ yen : a bɛ Bòli (Bòli : wale) / a bɛ bòli la (bòli : tɔgɔ). Daɲɛ min ye wale ye o sɛbɛncogo n’a tɔgɔlama sɛbɛncogo bɛɛ ye kelen ye. Nka gὲlɛya Bɛ yɔrɔ min na o y’a daɲɛ in kàlancogo ye ‘siya ni ‘siya. Ni daɲɛ Bɛ waleya la, a bɛ faranfasibali mankan Bɔ kuday. Nka n’o daɲɛ kelen Bɛ tɔgɔya la, a bɛ Fɔ ni farafansilen kanhakɛ ye cogo min na a bɛ Se kà Fɔ ni faranfasibali kanhakɛ ye tèn. O kɔrɔ ye ko a daɲɛ in faranfasilen kàlankan n’a farafasibali kàlankan tɛ kelen ye. U dun sɛbɛncogo la, ‘taamaʃyɛn tɛ yen k’i Blàsira ko a ka kan kà Kàlan ni faranfasibali kanhakɛ ye walima o sina. O taamaʃyɛn blàbaliya fɛ, i kana Dàn i ka karamɔgɔbaya ma bamanankan na, i bɛ Tungurun yɔrɔ caman na sɛbɛnni dɔ kàlantɔ k’a sababu Kɛ o kisa ɲɛnabɔbaliya ye bamanankan sɛbɛncogo kɔrɔ la. An ye kulu minnu Kofɔ, olu ka taabolo dajiralen ye k’a daɲɛw daminɛ Kɛ siginiden kùnba ye n’u Bɛ waleya la sɛbɛnni ‘kɔnɔ ni k’u To ni siginiden misɛn ye n’u Bɛ tɔgɔya la. O bɛ dànfara min Dòn u ‘cɛ ɲɛ ka ye la o bɛ fù Siri u kàlancogo jὲli la taamaʃyɛntanya fɛ.

  • Cì dònni daɲɛ dorokolen janw na

An bɛ cì Dòn daɲɛ dorokolen janw ni ɲɔgɔn ‘cɛ n’a min kumaden hakɛ Sera sàba ma dɔrɔn. An tɛ Tɔ dorokolen kumadenw kà Nɔrɔ ɲɔgɔn na kà Se sàba ma ni cì ma Dòn kumaden dɔ ni tɔw ‘cɛ walasa ɲɛ ‘don ka Dya a daɲɛ ‘kɔnɔ k’a kàlanni Nɔgɔya : kankelen-daɲɛgafe, mɔgɔjeni-kuma, kɛlɛkɛ-minɛn, misi-kunkolo-jenikuma. Wajibi tɛ cì dònyɔrɔko ye a daɲɛ ‘kɔnɔ. A dònyɔrɔ fɛn o fɛn y’i Dya, sanko a ka Dòn kumaden dɔ ni tɔw ‘cɛ. A kana kumaden dɔ Tigɛ flà ye. Tɔto minnu b’o ko la olu man ca. O dɔ ye nɔrɔnnaw  ni blànkɔw (kɔblaw) sèndonbaliya ye a cìmako la. Hali n’o dɔ la kelen bɛ dorokolen min na, n’a dorokolen kumaden hakɛ ma sàba Bɔ, ‘cì tɛ Dòn a la: mɔgɔladon,  jamanafɛtaa, ɲɛɲinini. A tɔtoyɔrɔ dɔ wɛrɛ ye ni dorokolen kumaden sàba ʃi jànya tɛ Tɛmɛ kanɲɛ kelen kan, cì tɛ Dòn o la walima ni kumanden fla B’a la minnu bɛ Dàn kanɲɛ kelen ma : fasoko, kùnkankuma, kàlansoko… Nka n’u Sera kumaden naani kɔni ma o kanɲɛkelenya la, cì bɛ Dòn. An y’a taabolo Bɔ a sira fɛ sɛbɛn in ‘kɔnɔ.

  • Daɲɛ kanhakɛ sìgili matarafali

Daɲɛ kanhakɛ sìgibaliya (woro: jiriden / woro: sèn kunbere ni san ‘cɛ) Nàna ni fyὲnba dònni ye kàlanni ni faamuya fla bɛɛ la bamanankan sɛbɛnnen na. ‘Misali la, n’i y’a Sɛbɛn ko « muso ye fini Sàn sugu la », ‘blasiralan t’i ‘bolo k’a Dɔn kuma ‘kan Bɛ « fini : min bɛ Dòn farikolo la » ni « fini : min bɛ Tobi kà Dun» min kelen ma. O yɔrɔ la, kàlanni gὲlɛya ye n’i ye « fini » Kàlan ni kanhakɛ min ye n’o ma Nà Bɛn « fini » laɲininen kanhakɛ ma, f’i ka Segin i ‘kɔ kà N’a Kàlan tugun. Faamuya gὲlɛya fana y’o kelen ye bari « fini » kàlankan b’a kɔrɔ Yɛlɛma.

O fyὲnw bɛ Furakɛ cogo min na, anw fɛ, o ye ka taamaʃyɛn Blà daɲɛ kankahɛ sinama fla kelen na kuday ni kà tɔ kelen gansan To. An ye tùlu  jɛngɛlen (`) Tà k’o Kɛ an ka taamaʃyɛn blàta ye. O bɛ Blà kanhakɛ min 'kan ma u fla ‘cɛ la, jiginnen ni yɛlɛnnen, o ye kanhakɛ jiginnen ye. Komin a kanhakɛ bɛ Jigin kanɲɛw kan daɲɛ ‘kɔnɔ, an bɛ daɲɛ kanɲɛ fɔlɔ dɔrɔn ta Sìgi o kanɲɛ kanma (dafalen) ‘kùn na a ko kɛrɛnkɛrɛnni 'kan ma. Nkà an ka bɛnkan tàlen fɔlɔ ye k’a Sìgi ‘daɲɛ kanhakɛ jiginnenw kan daɲɛ minnu kanhakɛ sina yɛlɛnnen bɛ Sɔrɔ bamanankan na (wòro : jiriden / woro : sèn kunbere ni san ‘cɛ). An t’a Sìgi fɔlɔ daɲɛ kanhakɛ jiginnen kan, n’o ɲɔgɔn kanhakɛ yɛlɛnnen tɛ bamanankan na (foro : cikɛkɛnɛ). N’a bɛ Sìgi daɲɛ gansannama kan,  n’o Dònna dorokolen ‘kɔnɔ a tɛ Sìgi o kan blen fo n’o Kɛra dorokolen daminɛ ye.  Komin kanɲɛ fɔlɔ y’an ka sìgiyɔrɔ fɔlen ye, ni daɲɛ wɛrɛ min Bɛ dorokolen kumadenfɔlɔya la, tùlu sìgili bɛ Лɛɲini o de kan : wòro, wòrosun,  sòkunworo, furuworo. Aw bɛ Bɔ o taabolo matarafalen kan sɛbɛn in ɲɛ fɛ kà Taa.

  • Faranfasibali kanhakɛ sìgili matarafali

Kanhakɛ wɛrɛ min Bɛ bamanankan na n’an ko a ma ko mabɛn kanhakɛw (faranfasilen ta ni faranfasibali ta), olu dànfarabaliya sɛbɛnni ‘kɔnɔ o fana Nàna ni gὲlɛyaw ye kan kàlanni n’a faamuyali la. O kanhakɛw ni daɲɛ kanhakɛ dànfara dɔ ye mabɛn taw bɛ Bòli tɔgɔ ni matɔgɔw (tɔgɔlaka) dɔrɔn kan. O kɔrɔ ye ko ni daɲɛ min tɛ ‘tɔgɔlaka ye k’o ‘sèn tɛ faranfasilenko ni farafansibaliyako la. O kanhakɛ bɛ Waleya cogo di kumasen ‘kɔnɔ ? « Cὲ » kàlankan n’a kɔrɔ Bɛ cogo min na nin kumasen fla nàtaw la o bɛ dɔ Fɔ a ko la.

Cὲ ma Nà ɲɔgɔnye kɛnɛ kan (cὲ dɔw Nàna nka kuma ‘kan Bɛ cὲ min ma o de ma Nà)
Cὲ ma Nà ɲɔgɔnye kɛnɛ kan (cὲ fàn ʃi ma Nà)

« Cὲ » kàlankan yɛlɛmani nin kumasen fla dabɔ la o fana bɛ Nà ni a kumasen fla kɔrɔw fɔli ye ɲɔgɔn ‘kɔ. ‘Taamaʃyɛnnan dun tɛ ‘kelen na k’o Dànfara kà Bɔ tɔ kelen na sɛbɛnni na. O fana ye ‘gὲlɛya ye an bɛ kà min Furakɛ ni dɛnnan tùlu (‘) blàli ye kelen daɲɛ daminɛ na. Daɲɛ faranfasilen ni farafansibali ‘cɛ, an ye taamaʃyɛnta Kɛ faranfasibali ye kà farafansilen To a cogo la. I ‘kɛ o ‘kɛ k’a taamaʃyɛn Ye kà Nɔrɔ daɲɛ min siginiden fɔlɔ numankɛrɛ la, i bɛ Sin k’a Dɔn tèn k’o ka kan kà Kàlan ni faranfasibali kanhakɛ ye. Komin ɲinini dɔw y’a Jira ko masalabolo ‘kɔnɔ, ko tɔgɔlaka kelen nàli ka ka ca faranfasilen kanhakɛ la kà Sago farafasibali ta kan (Dukure 2006 :6), an ye faranfasibali Kɛ taamaʃyɛnta ye o sababu la bari o bɛ dɔ Bɔ mɔgɔw ‘ci la taamaʃyɛn blàli la ani kà taamaʃyɛn yeta Dɔgɔya sɛbɛn ‘kɔnɔ. Nin sɛbɛn na, i mana dɛnnan (‘) taamaʃyɛn ye tɔgɔlaka ‘fɛn o ‘fɛn na, o ye o tɔgɔ masina fɔyɔrɔ dɔ ye ni faranfasibali kanhakɛ ye. An kɔni t’a Blà fɔlɔ tɔgɔ mankutulenw kan (dononkɔrɔ blen, finman, jɛman, …) walima tɔgɔ dàntigɛlenw kan (mɔgɔ naani, wɛrɛ, tan, …)

  • Mɔsɔnni batoli

Fasiri in sɛbɛnni ‘kɔnɔ kà Taa, aw b’a Ye ko kanntan (dafata) fla sɛbɛnnen dòn kà tùgu ɲɔgɔn na : tla, dlon, ɲwaan, tnɔ.... A Bɛ daɲɛ minnu na, siginiden dɔ bìnni de bɛ Nà ni o kɛrɛfɛ-kanntan fla gɛrɛli ye ɲɔgɔn na. Kanma (dafalen) bìnnen nɔnablabaliya ye ‘taabolo ye an bɛ min Weele ko mɔsɔnni. A daɲɛsugu bɛ sɛbɛncogo fla Sɔrɔ : a mɔsɔnnen sɛbɛncogo (tla, dlon, ɲwaan) an’a mɔsɔnbali ta (tila, dulon, ɲɔgɔn). Anw y’a Kanu k’a mɔsɔnnen sɛbɛncogo Bato. A man kan kà Jate ‘fili ye walima ‘kalabannciya ye. Kùn minnu b’a To an bɛ mɔsɔnni Bato an ka sɛbɛnniw na olu dɔw bɛ Sɔrɔ fasiri dɔw ‘kɔnɔ i n’a fɔ (Dukure 2006).

  • Blànkɔw nɔrɔbaliya

Blànkɔw (kɔbla) jateli kà Kɛ u dànmadaɲɛ ye mabɛn siratigɛ la o ye sira jɛlen ye. U ni daɲɛ ʃi tɛ Nà ɲɔgɔn ‘kɔrɔ kumasen ‘kɔnɔ k’u n’o ye ‘siya ye ‘kuma tɛ u ka Kɛ jɔyɔrɔ kelen na. O kɔrɔ masurun tɛ dɔ wɛrɛ ye, blànkɔ bɛ Nà kà Da daɲɛ min kan kumasen ‘kɔnɔ o siya ye tɔgɔ ye ‘tuma bɛɛ, fo ni o tɔgɔ in mankutulan walima o dàntigɛlan dɔ Dònn’a n’o ‘cɛ. A jɔyɔrɔ ye dafa ye o la, kɔdafa, ‘kɛrɛnkɛrɛnnenya la. N’i mɔgɔ min bɛ minɛ Kɛ o ma, i tɛ Sɔ̀n u n’u kɛrɛfɛ-daɲɛ ʃi ka Nɔrɔ. I man’a  n’a ɲɛfɛdaɲɛ Nɔrɔ ɲɔgɔn na ‘kun o ‘kùn 'kan ma, i ye ‘kojugu Kɛ bari i y’a wale dafa Nɔrɔ ɲɔgɔn na kà kumasen dafako Dòn bɔgɔ la. Blànkɔ yɛrɛ ye den duuru de bamanankan na : fɛ, kan, la/na/ra (lɔ, nɔ, rɔ) ma, ani ye. N’a Bɔra olu la, a tɔ ‘fɛn o ‘fɛn bɛ Jate dɔ ye o bɛɛ ye tɔgɔ ye. A bɛɛ kanhakɛ jiginnen dòn.

An tɛ na kuma Jànya yan. An bɛ kàlannikɛla Lasɔmi dɔrɔn ko a tɛ na blànkɔ ‘ʃi ni ‘daɲɛ dorokolen Ye yan. « ‘kɔnɔ ni ‘bolo … » ninnu fana jateli kà Kɛ blànkɔ dɔ ye i t’o ‘kuma Mɛn yan. Ni min b’a fɛ faamuya wɛrɛ Sɔrɔ blànkɔw ka dorokobaliya kan, o na Bɔ sɛbɛn wɛrɛw ‘kɔnɔ i n’a fɔ (Dukure 2006). 

  • « ʃ » tàli kà Blà « sh / sy » nɔ na o daɲɛw sɛbɛnni na

Aw bɛ « ʃ »  » ye ‘yɔrɔ o ‘yɔrɔ, a bɛ ‘daɲɛw ‘kɔnɔ an tùn bɛ minnu Sɛbɛn ni « sh » ye kà tɛmɛ. Komin 1983 sàn siginiko sariya ye taamaʃyɛn-flako  da Blà mankan kelen sɛbɛnni na, anw fana tɛ baara Kɛ « sh » ye blen ‘kuma tɛ « sy » ma o min ye sɛbɛnnikɛla (Bayel 2007) dɔw ka sɛbɛncogo y’a fɛn kelen in na. « ʃ » sɛbɛnni dadugali tùn bɛ kà kolokolo ‘waati la dɔw fɛ. Nka o  tìgiw tùn ma min Faamu a ko la o ye « ʃ » ye ka mankankoloya ye : a bɛ dànfarali Kɛ daɲɛ dɔw la jaati. O yɔrɔw la, daɲɛ fɔli ni « s » ye walima « ʃ » mankan ye o tɛ ‘nanflako ye. O yɔrɔ dɔ ye « sὲ : i ni ‘sὲ » ni « ʃɛ : kà ʃɛ Jeni ». « s » ni « ʃ » tɛ Se kà ɲɔgɔn Nɔnabla fyew. Anw bɛ « ʃ » Kɛ bamanankan siginiden dɔ ye n’a bɛ ʃɔɔri « s » ni « t » ‘cɛ. Bamanankan siginiden bɛ To a 28 kɔrɔ hakɛ la o la.

  •  Kɔrɔɲɔgɔnmaw misalidaɲɛw doolomaw

Doolo (*) Bɛ daɲɛ minnu kan kɔrɔɲɔgɔnmaw ‘cɛ la, olu ma Bɔ ‘bosolisɛbɛn ‘kɔnɔ. Olu Bɔra an yɛrɛ ka bamanankan faamuya ‘kɔnɔ. An y’u Fàra bolosisɛbɛn ka dilenw kan yɔrɔ dɔw la k’a Jira ko tusun kelen kɔnɔdaɲɛ dànyɔrɔ in tɛ a tusun kɔrɔɲɔgɔnma daɲɛ hakɛ bannen ye kan ‘kɔnɔ. Sɛbɛn ka fɔli Sera hakɛ min ma o dɔrɔn dòn.

Waleyabolo

An ye bamanankan daɲɛw kɔrɔɲɔgɔnmaya-ko ɲɛɲinini fòro Bìn nin ɲɛnabɔcogo kofɔta ninnu na.  Kɔrɔɲɔgɔnma-kokuma Bɛ sɛbɛn minnu ‘kɔnɔ bamanankan na, an y’o dɔw Kàmani kà Kɛ ɲɔgɔn kan ‘bosolisɛbɛn ye. O bosolisɛbɛn Kɛra gafe minnu ye olu ye :

  • Dictionnaire bambara-français, ʃarl Bayel ka daɲɛgafe bɔlen, 2007 bɔko ;
  • Ŋɛɲɛkɔrɔ ka Tonnkan, Jeli Jafe Jabatɛ ka gafe bɔlen, 2007 bɔko ;
  • Wagadu kankelen-daɲɛgafe, MAKDAS  sɛbɛnca, 2008
  • Bamanankan mabɛn, NUFU 2006

Daɲɛ minnu Fɔra kà Kɛ ‘kɔrɔɲɔgɔnma ye Bayel daɲɛgafe ‘kɔnɔ, an Fɔlɔla k’olu Saalo kelen-kelen k’olu sɛrɛ Sìgi. Kɔrɔɲɔgɔnmaw yɔrɔdɔnni ma Gὲlɛya o gafe in ‘kɔnɔ bari n’o bɛ fura min ɲɛ yɔrɔ o yɔrɔ la, o taamaʃyɛn Kɛra o gafebɔbaa fɛ « syn » (synonyme : kɔrɔɲɔgɔnma kùntigɛlen fransɛkan na) blàli ye a dònta kɔrɔɲɔgɔnma fɔtɔ.

An Sɔrɔla kà kɔrɔɲɔgɔnmaw tusun jate Minɛ kelen-kelen  kà gɛrɛnɲɔgɔnna-sababu Лini a tusunw ni ɲɔgɔn ‘cɛ kà Taa.

An  Sera kà tusun minnu Fàra ɲɔgɔn kan olu Kɛra kɔrɔɲɔgɔnmaw bosoli waleyacogo ye fasiri ‘kɔnɔ. Bosoli ‘sèn fɛ kà Taa, kulu min misalitusun ma Sɔrɔ Bayel daɲɛgafe kɔrɔɲɔgɔnma sɛrɛ tɔmɔnen ‘kɔnɔ, an y’olu Bɔ gafe kofɔlen tɔ ninnu dɔ la kelen na n’o dɔ Sɔrɔla o min ‘kɔnɔ.

A daɲɛsɛrɛ daɲɛw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya maflɛli ye dalilu caman Da kɛnɛ kan, dalilu minnu ye u siri ɲɔgɔn na kà Kɛ kɔrɔɲɔgɔnmaw ye. Bososɛbɛn ‘kɔnɔ, an ye dɔw ye kɔrɔɲɔgɔnmaw la minnu ka kɔrɔɲɔgɔnmaya tɛ kolo kan. An ye mafɔliw Kɛ o n’a ɲɔgɔnnaw kan k’an ka daliluw Di an sɔ̀nkunw n’an sɔ̀nbaliyakunw kan tusunw kɔnɔdaɲɛw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya la.

An ye Ŋɛɲɛkɔrɔ ka Tonnkan gafe kɔnɔ-kɔrɔɲɔgɔnmaw Sɔrɔ cogo min na o Kɛra o gafe in ɲɛ damadɔ fana kàlanni ye k’o daɲɛw n’u kɔrɔɲɔgɔnmaw Blà ɲɔgɔn na, ni daɲɛ min kàlantɔ ye kɔrɔɲɔgɔnma dɔ Jigin an ‘kɔnɔ. An y’a Dabɔ o gafe ɲɛ fɔlɔ la fo kà Se a ɲɛ  88nan ma o waleya bòlili la kà Taa. Kɔrɔɲɔgɔnma sɔrɔlenw o ‘sèn fɛ o dɔw Kɛra k’an bolo Dɛmɛ nin baara la.

O bɛɛ tɛmɛnen ‘kɔ, an yɛrɛ ka bamanankan faamuya y’a To an ye misali dɔw dafa di k’a sɔrɔ o ma Bɔ ‘gafe ‘kɔnɔ. O yɔrɔsuguw la, i b’a Ye ko ‘gafetɔgɔ walima ‘gafeɲɛ ma Blà o daɲɛw ‘ɲɛ ‘kɔrɔ u bɔyɔrɔko la.

Fasiri dànyɔrɔ

Fasiri bɛ Bòli kɔrɔɲɔgɔnmaw kan bamanankan na. A ko fànba Kɛra kà Dàn an ka bosolisɛbɛn kɔnɔtaw ma. Ni misaliya min tɛ bosolisɛbɛn ‘kɔnɔ o kùnkankuma tɛ Ye fasiri la.

Bosolisɛbɛn y’a To an Sera ka dakun minnu Lakamu an ka fasiri ‘kɔnɔ o bɛ Fɔlɔ kɔrɔɲɔgɔnma ni kɔrɔɲɔgɔnmaya yɛrɛ ɲɛfɔli la.

O kɔ fɛ, da Dònna kɔrɔɲɔgɔnmaw yɛrɛ tlacogo la ka Kɛ ‘kulu ni ‘kulu ye ani kùn minnu Nàna n’o tlaliw ye.

Dakun sabanan na, bosolisɛbɛn yankan ye kɔrɔɲɔgɔnma minnu Di o tusunw kelen-kelenna kɔnɔdaɲɛ fana Kɛra a dànma-tlacogo ye. O Kɛra kɔrɔɲɔgɔmaw tusunw tlali ye n’u kɔnɔdaɲɛ caya dalilu ye. 

Lakamuni naaninan Bòlila kɔrɔɲɔgɔnmaw nafabɔ-siraw kan. O kɔrɔ ye ko magosugu minnu bɛ Jɔ kɔrɔɲɔgɔnmako dalilu la kan baaraw ‘kɔnɔ, o dɔw Dàntigɛra o dakun na.

Dakun laban na sa, an ye kɔlɔsili minnu Kɛ daɲɛ kɔrɔ woyolenw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya kan, an ye dɔ Fɔ o koɲɛ kan.

  1. Kɔrɔɲɔgɔnma ni kɔrɔɲɔgɔnmaya ʃifɔli

Sɛbɛnfɛnw ye mun Fɔ kɔrɔɲɔgɔnma-ko kan ? Kɔrɔɲɔgɔnma ye mun ye ? Kɔrɔɲɔgɔnmaya fana ye mun ye ? Komin a taabolo in bɛ kan bɛɛ la, an ye ɲɛfɔli minnu Sɔrɔ kɔrɔɲɔgɔnma-ko kan hali n’a sɛbɛnnen dòn kan wɛrɛw la olu Flɛ nàta ninnu ye :

Jalo [Diallo] 2006 :53 la, nin sira damadɔ Fɔra kɔrɔɲɔgɔnmaw kan tàn : « daɲɛ fila bɛ se ka jɛ kɔrɔ kelen na, ka a sɔrɔ u fɔcogo n’u sɛbɛncogo tɛ kelen ye. A bɛ fɔ olu ma kɔrɔɲɔgɔnmaw ».

Kɔrɔɲɔgɔnma Fɔra tuguni kà Kɛ nin fɔta ninnu ye (Gr05) ‘kɔnɔ: "se dit de mots ou d'expressions qui ont le même sens (ou une signification voisine)". O Лɛfɔli in bɛ Se kà Bayɛlɛma bamanankan na kà Kɛ : a bɛ Fɔ daɲɛw walima fɔtaw ma minnu kɔrɔ ye kelen ye (walima minnu kɔrɔ ka surun ɲɔgɔn na).

Anglɛkan sɛbɛn dɔ  (O’ Grady 1997: 246) fana Ko – « synonyms are words or expressions that have the same meanings in some or all contexts » – kɔrɔɲɔgɔnmaw ye ‘daɲɛw ye walima ‘fɔtaw ye minnu bɛ kɔrɔ kelenw Fɔ u fɔko dɔw la walima u fɔko bɛɛ la.

Fɛn min ye kɔrɔɲɔgɔnmaya ye sa, a Fɔra k’o ye « relation entre deux mots ou deux expressions synonymes » (Gr05). O bɛ Se kà Fɔ bamanankan na tàn : daɲɛ kɔrɔɲɔgɔnma fla walima fɔta kɔrɔɲɔgɔnma ni ɲɔgɔncɛkow.

MEJ09 tɛ Dàn o dɔrɔn ma kɔrɔɲɔgɔnmaw ɲɛfɔli la. O sɛbɛn ko tàn fana: « les synonymes sont des mots identiques ou voisins par le sens et différents par la forme ».  O kɔrɔ ye bamanankan na ko : kɔrɔɲɔgɔnmaw ye daɲɛ kelenw ye kɔrɔko sira fɛ walima minnu ka surun ɲɔgɔn na kɔrɔko siratigɛ la k’a sɔrɔ u sogolocogo tɛ kelen ye.

Taalen ‘ɲɛ halisa, (Lɛmann 2008 :83) Ko - « la synonymie est la relation d’équivalence sémantique entre deux ou plusieurs unités lexicales dont la forme diffère » - kɔrɔɲɔgɔnmaya ye kɔrɔkelenya sira kɛli ye daɲɛ fla walima daɲɛ caman  ‘cɛ k’a sɔrɔ u sogolocogo tɛ kelen ye.

Nin ɲɛfɔli sugandilen ninnu bɛɛ yelen kɔ fɛ, an yɛrɛw ka faamuya ye ɲɛfɔli min Lase an ma kɔrɔɲɔgɔnma kan walima kɔrɔɲɔgɔnmaya kan, o Flɛ kà Nà nin ye :

Kɔrɔɲɔgɔnma ye ‘daɲɛ ye min ni daɲɛ wɛrɛ walima daɲɛ wɛrɛw bɛ Jὲ kɔrɔ kelen na k’a sɔrɔ u sogolocogo tɛ kelen ye kan kelen ‘kɔnɔ. Kɔrɔɲɔgɔnmaya ye taabolo minnu b’a To daɲɛ dɔw blàli ɲɔgɔn nɔ na kɔrɔ kelen fɔli 'kan ma o fanga ka bòn kosɛbɛ kan kelen ‘kɔnɔ. Nin koɲɛ fla bɛ Bòli ko damadɔ kan. O kow dɔ ye a k’a Sɔrɔ daɲɛ ninnu kà Ye mabɛnsiya kelen ‘kɔnɔ.

II. Kɔrɔɲɔgɔnmaw tla-tlali kà Kɛ ‘kulu ni ‘kulu ye

N’i ye kɔrɔɲɔgɔnmaw bakuuru tɔmɔnen Maflɛ kà Lasàa, i bɛ dɔw Ye a la minnu bɛ Se ka Fàra ɲɔgɔn kan kà Kɛ u ‘danmakulu ye kà ‘minɛ Kɛ u sogolocogo fὲɛrɛ dɔw kɛli la ‘kelen ye. Ni fὲɛrɛ kelen min Yera kelen ni fla min na, o bɛ Tà kà Kɛ olu ka kuluya sababu ye. An b’a Dɔn k’a Fɔ ko kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛ Tɛmɛ daɲɛsiya-kelenmaw ‘cɛ i n’a fɔ ‘wale ni ‘wale ‘cɛ, ‘tɔgɔ ni ‘tɔgɔ ‘cɛ (NUFU 2006 :53). Nka o kulusugu ‘ko tɛ. Kulu minnu ko dòn olu Flɛ nin ye kelen-kelen :

1.      Daɲɛ mabɛnsiya minnu kɔnɔdaɲɛw Yera kɔrɔɲɔgɔnmaya la

Daɲɛ siya ka ca kanw na an ‘kan Bɛ min ma yan ko mabɛnsiya. Kanw bɛ jὲ ye siya dɔw ye  nka ‘siya bɛ Sɔrɔ ‘kan na min tɛ kan wɛrɛ la. Bamanankan daɲɛ dɔw bɛ Weele mabɛn siratigɛ la ko wale, tɔgɔ, mankutulan ani dɔ wɛrɛw. Komin kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛ Munu-munu daɲɛ siyako kan, an ka kɔrɔɲɔgɔnma tɔmɔnenw ye siya damadɔ Jira ko kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛ Tɛmɛ o siyaw kelen-kelenna kɔnɔdaɲɛw ‘cɛ. An tɛ Se k’a Fɔ fɔlɔ ko siya minnu ‘misali tɛ an bolo-kɔrɔɲɔgɔnmaw la k’olu ‘sèn tɛ kɔrɔɲɔgɔnmaya la abada bamanankan na. U ‘sèn bɛ Se kà Y’a la nka n’o ‘misali t’an ‘bolo an bɛ Tɛmɛ olu kan nin ɲinini in na.

An ka kɔrɔɲɔgɔnma sɔrɔlenw na, daɲɛw mabɛnsiya minnu dɔ Yera u la olu ye tɔgɔw ye, walew ani kabalanw ye. Kà Fàra o kan, an ye nɔrɔnna dɔw ye kɔrɔɲɔgɔnmaya la, ‘kɛrɛnkɛrɛnnenya la, ɲɛnɔrɔ dɔw. O tɛmɛnen ‘kɔ, hali blànkɔw Yera an fɛ fana kɔrɔɲɔgɔnmaya la.

Tɔgɔw : kungo, wula Db
Walew: muruti, ban Db
Kabalanw : laa, lawu, lɛwu Db
Лɛnɔrɔ : sɔ-, ma- (sɔdon, madon) Db
Blànkɔ : ma, fɛ (A’ ye T’a ma, A ye T’a fɛ) Db

2.      Daɲɛganaw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

Daɲɛw sogolocogo la, i b’a Sɔrɔ a dɔw ma Doroko ni daɲɛ wɛrɛ ye walima ko u ma Mɔɔnɔbɔ ni ‘nɔrɔnna ye. O daɲɛw weelelen dòn yan ko daɲɛgana bari ‘cìcogo t’u la ko u fàn dɔ b’i Jɔ i ‘kelen na. Kuma Bɛ o daɲɛsuguw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya ma yan. An ka bosolisɛbɛn ‘kɔnɔ, an Bɔra daɲɛganaw kan minnu bɛ kɔrɔɲɔgɔnmaya la u yɛrɛ danma ni ɲɔgɔn ‘cɛ :

Fure, ʃù Db
suma, kasa Db
tamaki, siga Db
ma, ba Wn
wawa, yaala, haalo Db
yὲlɛ, galama Db

3.      Daɲɛgana ni dorokolen ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

Kɔrɔɲɔgɔnmaya fana bɛ Tɛmɛ daɲɛgana ni dorokolen ‘cɛ bamanankan na. An ka misali tɔmɔnen dɔw b’o cogo la. Misali nàta ninnu b’a Jira ko daɲɛgana ni daɲɛ dorokolen ‘tnɛ tɛ ɲɔgɔn na kɔrɔkelenmaya la.

baana, fɛntigi, nafolotigi Db
Banban, jilaja Db
bèlebele, kùnbaba Db
gɛɲɛ, buguninka, busan* Db
nɔmi, dabɔlɔ Db
kamalen, kanucɛ Wd

4.      Daɲɛgana ni bɔnna ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

An ‘ɲɛ B’a la fana ko bɔnna ni daɲɛgana Bɛ kɔrɔɲɔgɔnmaya la an bolomisali dɔw la. O b’a Dànkɛnɛmaya ko kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛ Dòn bɔnna i daɲɛgana ‘cɛ bamanankan na. An ka misali yelen dɔw Flɛ :

yɛlɛnyɛlɛnan, kalekale Db
Sama, sogoba Db
 Mùgu,  Bàganina Db

5.      Dorokolenw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

Bamanankan na, daɲɛ buguncogo dɔ ye dorokoli ye. O ye ‘mɔɔnɔbɔlifɛɛrɛ ye min ɲɔ  ɲὲlen dòn bamanankan ka daɲɛsogolo fὲɛrɛw la. An ye daɲɛ kɔrɔɲɔgɔnma minnu Sɔrɔ, i b’a sɔrɔ kɔrɔɲɔgɔnma n’a kùnɲɔgɔn bɛɛ ye daɲɛ dorokolen ye walima ko dorokolen b’a fàn bɛɛ daɲɛw ‘tu la. O kɔrɔɲɔgɔnma-suguw Kɛra nin daɲɛsɛrɛ nàta nin ka kuluya sababu ye. O ye k’a Jira ko kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛ Se kà Bòli daɲɛ dorokolenw ni ɲɔgɔn ‘cɛ bamanankan na.

Dorokolenw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya la, i b’a Ye ko kumaden kelen ye u fla bɛɛ jὲ ye a dɔw la. O kumaden kelen bɛ Se kà Nà dorokolen daminɛ na (gà : gàso, gàbugu)  komin a bɛ Se kà Nà a laban na (fin : sanfin, kàbafin). U jὲlakumaden in tɛ Se kà Kɛ u ka kɔrɔɲɔgɔnmaya sababu ye bari daɲɛ kelen fɔli kà kɛ kùnɲɔgɔnmaw ye o t’u Kɛ kɔrɔɲɔgɔnma ye. Kɔrɔɲɔgɔnmaya ka kan k’a Sɔrɔ ko daɲɛw tɛ tɔgɔmamaw ye (gà kɔrɔɲɔgɔnma tɛ Se kà Kɛ gà ye tugun).

Kɔrɔɲɔgɔnmaw jὲ tɛ kumaden min ye, u ka kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛ Sɔrɔ o fɛ.

Yala n’i ye so ni bugu Blà u dàn ma kà Bɔ gàso ni gàbugu la, olu fla bɛ Kɛ kɔrɔɲɔgɔnma ye u ka daɲɛya ‘kɔnɔ wa ?

An b’a Fɔ k’u kɔrɔw ka surun ɲɔgɔn na nka kɔrɔɲɔgɔnmaya jɛlen tɛ Sɔrɔ u ni ɲɔgɔn ‘cɛ bari so sugu dɔ ye bugu ye. So ye ‘forokodaɲɛ ye (Bɔ dakun 13 la) bugu walima toliso, biliso bɛɛ ye min dònnkɔnɔ-daɲɛw ye. ‘Kumalasurunya la, bugu ye so sugu dɔ ye : n ye n ka ɲinan so jɔlen Kɛ bugu ye. Nka o t’a Bali ko n’u Kɛra dorokolen minnu kumaden dɔ ye, k’o dorokolenw tɛ ‘kɔrɔɲɔgɔnmaya Kɛ u ‘sababu la. O b’a Jira k’a Fɔ ko forokodaɲɛ n’a dònnkɔnɔ-daɲɛ dɔ bɛ Se kà kɔrɔɲɔgɔnmaya Sababuya k’u To dorokolen ‘kɔnɔ.

Gàso, gàbugu Db
Kolowalawala, koloci Db
Sanfin, kàbafin Db
Sanudala, sanubaarala, sanufagala Db
Wolonkama, dakantigi Db
cɛkolo, cɛtigɛ, cɛmakolo Db

6.      Bɔnnaw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

Kɔrɔɲɔgɔnma minnu b’an ka sɛrɛ tɔmɔnen na, a dɔw fàn fla bɛɛ ye daɲɛ mɔɔnɔbɔlen ye ni nɔrɔnnaw ye. O ye ko nɔgɔ ye bari bɔnna ni bɔnna ka kɔrɔɲɔgɔnmaya y’o ye. O kɔrɔ ye ko kɔrɔɲɔgɔnmaya ‘tnɛ tɛ bɔnnaw ka kùnɲɔgɔnya la. N’i mɔgɔ min Ko n bɛ Taa n jatigila la walima n bɛ Taa n jabaala la, i b’a Dɔn k’o kumasen fla bɛɛ ‘kan Bɛ hakilina kelen ma. Nka, o bɛɛ n’a ‘tà, u kɔnɔ daɲɛ bɛɛ tɛ kelen ye. « Jatigila » bɛ kelen na kà « jabaala » Kɛ kelentɔ la. N’a kumasen fla kɔrɔ Kɛra kelen ye o kan, o b’a Jira ko ‘segin ma Kɛ daɲɛ minnu kan u fla la k’olu kɔrɔ na Kɛ kelen. N’o tùn tɛ, ‘daɲɛ tùn man kan kà Ye dɔ la min nɔnablalen dòn dɔ in na kà Tla k’u kɔrɔ Kɛ kelen ye o kan.

« Jatigila » ni « jabaala » bɛɛ sogolocogo ye kelen ye k’a masɔrɔ u fla bɛɛ Labɛnna ni kɔnɔrɔw ye « -la, -la » hali n’a y’a sɔrɔ ko kelen ka kɔnɔrɔ Nɔrɔla bɔnnasun min na k’o ye dorokolen ye (jatigi) kà tɔ kelen ta Kɛ bɔnna ye (jabaa). An b’o ɲɔgɔnna bɛɛ Blà bɔnnaw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya kulu ‘kɔnɔ i n’a fɔ misali nàta ninnu b’a Jira cogo min na.

furalan, siralan, Db
yɛrɛtangalan, mananin,  fugulan Db
bangebaa, wolobaa Db
bènbeba, npekuba Db
cὲndala, buguridala, dufakɛla, filɛlikɛla Db

7.      Bɔnna ni dorokolen ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

O  kɔrɔ ye ko  daɲɛ bugunbali ni daɲɛ mɔɔnɔbɔlen Bɛ kɔrɔɲɔgɔnmaya la. Daɲɛ mɔɔnɔbɔlen min ko dòn, o ye min ka mɔɔnɔbɔli Kɛra ni bɔnnaya ye. Daɲɛ kɔrɔɲɔgɔnma flanin yelenw na, dɔw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya sababuw bɛ Fɔ ɲɔgɔn ‘kɔ ni kelen ta kɛli ye ni nɔrɔnna ye kà kelentɔ ta Kɛ ni kumaden ye. N’i ye « bàgɛn » Tà k’o Dorokoni « den » ye o laban na, i bɛ « bàgɛnden » Sɔrɔ. A fana tàlen kà kɔnɔrɔ « -la » Nɔrɔ a la, i bɛ « bàgɛnna » Sɔrɔ. I b’a Ye ko o daɲɛ fla ninnu bɛɛ ‘kan Bɛ ko kelen ma: mɔgɔ min bɛ bàw Yaala k’u Kɔlɔsi u ka dumuniyɔrɔw la. A ka c’a la, bɔnna ni dorokolen bɛ kɔrɔɲɔgɔnmaya la yɔrɔ minnu na i b’a Sɔrɔ ko kumaden min ni nɔrɔnna min b’a ju la k’olu de y’a kɔrɔɲɔgɔnmaya sababu ye : -la, den, -lan, minɛn, -ma, tìgi…

bàgɛnna, bàgɛnden Db
dɔgɔjɔla, dɔgɔden Db
boonsima, boonsitigi, dasima Db
binnin, ditebin Db
kɛlɛkɛlan, kɛlɛkɛ-minɛn Db
kùndimuru, kùndilan Db
taamaden, taamabaa Db

8.      Daɲɛsurew ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

O ye kɔrɔɲɔgɔnmaya ye daɲɛ fla walima caman ‘cɛ minnu bɛɛ ye daɲɛ bɔlenw ye kan wɛrɛw la ni dɔw ko u ma ko singadaɲɛ (NUFU 2006 :53).

kuyɛri, kudu Bm ɲ.53

9.      Daɲɛsure ni dugulendaɲɛ ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

O kɔrɔ ye ko kɔrɔɲɔgɔnmaw tɛ Bɔ kan kelen na. A bɛ Se kà Kɛ daɲɛganaw ye walima daɲɛ mɔɔnɔbɔlenw ye. A daɲɛgana dɔ ye « sugu » ni « lɔgɔ » ye, minnu na, « sugu » buruju ye arabukan ye kà « lɔgɔ » Kɛ bamanankan jɛlen ye. A daɲɛ mɔɔnɔbɔlen bɛ Se kà Kɛ ni kumaden kelen kɛli ye kanyeleke ye. « Bakilu » buruju Fɔra kà Kɛ arabukan ye. Ale bɛ Fɔ yɔrɔ min na bamanankan yɛrɛ ka daɲɛ labɛnnen dɔ Bɛ yen min bɛ Se kà Fɔ o nɔ na : « tɛgɛmagɛlɛn ». Hali ni « tɛgɛmagɛlɛn » ye daɲɛ dorokolen ye, kansure kɔni tɛ. A ni « bakilu » ka kan ‘kɔrɔɲɔgɔnmaya la.  Kansure ni dugulenkan ka kɔrɔɲɔgɔnmaya ɲɔgɔnna caman Bɛ bamanankan na. A bɛ Se kà Kɛ bamanankan ni fransɛ ‘cɛ, bamanankan ni anglɛ, bamanankan ni fulfulde walima bamanankan ni a gɛrɛnnakan wɛrɛ ‘cɛ. A dɔw la, daɲɛ kuturu tɛ Kɛ kansure ye. I b’a Sɔrɔ a fàn dɔ ye kansure (kumaden walima bɔnnasun) ye k’a fàn dɔ in Kɛ dugulenkan ye. An b’o ɲɔgɔn Ye « dusɛbɛn » ni « gàkaranɛ » ka kɔrɔɲɔgɔnmaya la. « Dusɛbɛn » ye dugulenkan ye nka « gàkaranɛ » mumɛ tɛ ‘dugulenkan ye awa ‘kansure fana t’a mumɛ ye. « Gàkaranɛ » la, « gà » ye bamanankan ye ni kà « karanɛ (carnet)» Kɛ fransɛ ye. A daɲɛ in ye ‘dorokolen ye min kɔnɔ-kumaden kelen ye daɲɛsure ye ni kà tɔ kelen Kɛ dugulendaɲɛ ye. O ɲɔgɔnnaw ka ca bamanankan na min b’a To u ni bamanankan dugulendaɲɛ dɔ ka kɔrɔɲɔgɔnmaya tɛ Kòli kà Sɔrɔ.

Bakilu, tɛgɛmagɛlɛn Db (arabukan ni bamanankan)
wagati, tuma Db (arabukan ni bamanankan)
saraka , dabali Db (arabukan ni bamanankan)
Ditebin, binnin Db (fran-bamanankan ni bamanankan)
gàkaranɛ, dusɛbɛn Db (bama-fransɛkan ni bamanankan)
anana, jabibi Bm ɲ.53 (fransɛkan ni bamanankan)
alimɛti, takala Bm ɲ.53 (fransɛkan ni bamanankan)
mani*, kamalen* (anglɛkan ni bamanankan)
goli*, jɔ* (anglɛkan ni bamanankan)

10.  Daɲɛ kelen fɔcogo caman ye kɔrɔɲɔgɔnmaya min Bange

Kɔrɔɲɔgɔnma dɔw Bɛ an ka sɛrɛ tɔmɔnen na minnu ka kɔrɔɲɔgɔnmaya ma Sɔrɔ fɛn wɛrɛ fɛ daɲɛ kelen n’a fɔcogo caman ‘kɔ. O daɲɛsuguw ka ca bamanankan na halibi bari daw yɛlɛmacogo tɛ kelen ye ‘mɔgɔ ni ‘mɔgɔ, ‘dugu ni ‘dugu walima ‘kɔnɔna ni ‘kɔnɔna k’a sɔrɔ u bɛɛ b’a la kà bamanankan kelen in Fɔ. O ko in ‘kùn kan, sɛbɛnni nàlen ka sariya latigɛlen ma Bato ka Se fɔlɔ. I b’a Sɔrɔ halibi sɛbɛnnikɛlaw bɛ To kà Fɔ ɲɔgɔn ‘kɔ a daɲɛ kelen sɛbɛnni na k’o sababu Kɛ bolow jɛbaliya ye walima fɔcogo kelen kɛbaliya ye kà fanga Sɔrɔ tɔw kan sɛbɛnni na. ‘Misali la, seguka ko fɛn min ma ko « wòlo : sagawolo», bamakɔka k’o ma ko « golo : sagawolo ». O n’a ɲɔgɔnna caman bamanankan na. An ‘ɲɛ Bɛ o daɲɛsuguw tàlen na kà Kɛ kɔrɔɲɔgɔnma ye an ka bosolisɛbɛn ‘kɔnɔ. Yala olu ka kɔrɔɲɔgɔnmaya ye lakika ye wa ? An b’a Fɔ ko ayi bari, a daɲɛ fla bɛɛ ye kelen ye. A bɛ i komin ni mɔgɔ min Ko « taga » ani « taa » ye ‘kɔrɔɲɔgɔnma ye walima ko «jὲ : silamɛ tɛ min sogo Dun » ni « lὲ : silamɛ tɛ min sogo Dun » ye ‘kɔrɔɲɔgɔnma ye k’a sɔrɔ daw yɛlɛmacogo y’u Bɔ ɲɔgɔn ma dɔrɔn n’o tɛ u fla bɛɛ sun ye kelen ye. Anw fɛ, o n’a ɲɔgɔnnadaɲɛw ‘sèn man kan kà Ye kɔrɔɲɔgɔnmaw la. Sɛrɛ nàta in bɛ misali wɛrɛw Di a ko kan.

Sinsan, sisan Db
sɔgɔsɔgɔninjɛ, swaswaninjɛ Db
limɔgɔ, dimɔgɔ Db
bwàa-sabali, bàga-sabali Db
digon, dufon Db
dubalen, ndubalen Db
dufamasa, dufamasakɔrɔ, dugamasakɔrɔ Db 

11.  Forobadaɲɛ ni kanbolo-daɲɛ ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

O kɔrɔ ye ko kanbolo-farako ‘sèn Bɛ  kɔrɔɲɔgɔnma dɔw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya la. O sugu la, i b’a Sɔrɔ kɔrɔɲɔgɔnma fàn kelen ye ‘daɲɛ ye min bɛ Fɔ kan mɛnbaa fànba fɛ k’a sɔrɔ fàn kelentɔ ye lamini dɔ ka ‘danmanadaɲɛ ye a ko kelen ‘kùn kan. Lamini mɔgɔw ka telin k’a Dɔn fana ko daɲɛ wɛrɛ Bɛ fɛn masina in na min n’u ka weelecogo tɛ kelen nka u deliko-juguya fɛ u ka danmana-weelecogo in na, u tɛ weelecogo dɔ in Dòn u ka kuma ‘kɔnɔ. O misali dɔ ye fɛn min bɛ Weele ko « sebeninku » foroba-bamanankan (maa fànba b’a Dɔn min na) na. « Sebeninku » ma Lakodɔn kosɛbɛ Bɛlɛdugu ‘kɔnɔ o fɛn in weeleli la. Yenkaw b’ale Weele ko « dìsi » hali n’u b’a Dɔn ko « sebeninku » fana bɛ Fɔ a ma. O bɛ cogo min na, « dabɔlɔ » ni « nɔmi » fana bɛ fɛn kelen Kofɔ foroba-bamanankan ni jitumu-bamanankan ‘cɛ. An b’olu Jate kɔrɔɲɔgɔnmaw fɛ hali n’a y’a Sɔrɔ ko kanbolo-farako ‘sèn B’a ko la bari kan daɲɛw cayako dɔ ye kanbolo-faraw ka weelecogo-caya ye.

Dìsi (bɛlɛd), sebeninku (forob) Db
Màra (bɛlɛ), teliya (forob) Db
wuya (julakan: kɔdiwari, Burkina), nkalon (forob) Db

12.      Kabilako Bɛ daɲɛ minnu ka kɔrɔɲɔgɔnmaya la

« Kona » ni « bɔrɔkɛ » fɔlen dòn kà Kɛ ‘kɔrɔɲɔgɔnma ye an ka bosolisɛbɛn ‘kɔnɔ. Olu ka kɔrɔɲɔgɔnmaya tɛ ko tlennen ye kà Da nin dalilu kan : u fɔfɛnw tɛ ‘kabilama ye :

-          kona bɛ Fɔ mɔgɔ ma: mɔgɔlaka musoman min Kòlila densɔrɔ la
-          bɔrɔkɛ bɛ Fɔ sokɔnɔ-bagan ma : daaba min Kòlila densɔrɔ la

 

Kona tɛ Fɔ baganw ka kabila ma awa bɔrɔkɛ fana tɛ Fɔ mɔgɔw ka kabila ma. O dalilu b’a To an b’o n’a ɲɔgɔnʃiw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya Lagoya.

Kona, bɔrɔkɛ Db
bàgi, kuna Db

13.      Forokodaɲɛ ni dònkɔnɔ-daɲɛ ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

An ka kɔrɔɲɔgɔnma-sɛrɛ sɔrɔlenw na, daɲɛ dɔw b’a tusun dɔw la minnu ye forokodaɲɛ ye. O forokodaɲɛ n’a dònkɔnɔ-daɲɛw Bɛ kɔrɔɲɔgɔnmaya la. O ye ‘ko ye min Faamu man di bari olu ka kɔrɔɲɔgɔnmaya tɛ ko jɛlen ye. A misali surun dɔ ye « bagan » forokodaɲɛ ni a ta dònkɔnɔ-daɲɛw «misi, fàli, sò, bà, saga… » ye. Yala a bɛ Se kà Fɔ ko « bagan » ye « misi » ni « bà » ni « fàli » ninnu kɔrɔɲɔgɔnma ye wa ? Abada, olu tɛ ‘kɔrɔɲɔgɔnma ye fyew bari « bagan » tɛ ninnu ʃi kelennin pe blàlen ye a ‘dàn ma. U bɛɛ kelen-kelenna ye bagan dɔ ye ni k’u bɛɛ lajɛlen Kɛ bagan ye. Awa fana, « misi » ni « fàli » walima « bà » ni « saga » tɛ kɔrɔɲɔgɔnmaya Sɔrɔ cogo ʃi la olu yɛrɛdanma ni ɲwaan ‘cɛ. O la, an b’a Fɔ « bagan » kɔrɔ yankan ka bòn u kelen-kelen kɔrɔ ma. O bɛ cogo min na, kɔrɔɲɔgɔnma-sɛrɛ min Tɔmɔna an fɛ, forokodaɲɛ n’a dònkɔnɔ-daɲɛw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya misali dɔw Yera an fɛ. An b’a Jìgi olu n’u ɲwaannaw kana Jate kɔrɔɲɔgɔnmaw ye kà Da dalilu dilenw kan.

susu, bu, bunte Db
sùsu: kà kolonkalan Cun ni barika ye fɛn kan kòlon ‘kɔnɔ, a mugubɔli, a fòololi walima a baronni dɔ la kelen ‘kan ma .
bu: kà kolonkalan Cun ni barika ye fɛn kan kòlon ‘kɔnɔ, a mugubɔli ‘kan ma
bunte: kà kolonkalan Cun ni barika ye fɛn kan kòlon ‘kɔnɔ, a mugubɔli ‘kan ma
selikalo, selincininkalo Db
selikalo (selikalo ‘jàn o ‘jàn), selincinin-kalo (selikalo sugu dɔ)
tonso, tonsofin, tonsobilennin Db
tonso (tonso ‘jàn o ‘jàn), tonsofin (tonso sugu dɔ), tonsobilennin (tonso sugu dɔ)
wara, warabilen Db
wara (wara ‘jàn o ‘jàn), warabilen (wara sugu dɔ)
wara, jara Db
wara (wara ‘jàn o ‘jàn), jara (wara sugu dɔ)

14. Tɔgɔ walemaw ka wale bisimilataw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya-ko

O kɔrɔ ye ko walew Bɛ kɔrɔɲɔgɔnmaya la. Nka a walesuguw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya dlonnen dòn  tɔgɔ dɔw la. I b’a Sɔrɔ u fla bɛɛ bɛ u ka waleya Kɛ ni tɔgɔ kelen ye. ‘Mɔgɔ tɛ Sɔmi joona ko wale « Gosi » ani « Fɔ » ye kɔrɔɲɔgɔnma ye cogo ʃi la f’i ka tɔgɔ Jira u fla bɛɛ bɛ Se kà Waleya ni min ye kà kɔrɔ kelen Di. O la, « buruju » ye ‘tɔgɔ ye min bɛ « Gosi » ni « Fɔ » fla bɛɛ Bisimila waleko la : k’a buruju Gosi, k’a buruju Fɔ. Ni tɔgɔ min bɛ wale dànfara caman Bisimila hakilina kelen dili ‘kan ma, o walew dànsigi-yɔrɔmaw bɛ Kɛ ‘kɔrɔɲɔgɔnma ye. O kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛ Se kà Lakali cogo fla la kà ‘minɛ Kɛ tɔgɔ masina in jɔyɔrɔko kan kumasen ‘kɔnɔ. Ni tɔgɔ in bɛ dafa-jɔyɔrɔ la, a bɛ Fɔ ko kɔrɔɲɔgɔnmaya sirilen dòn dafa la. Ni tɔgɔ in bɛ tìgi-jɔyɔrɔ la, a bɛ Fɔ ko kɔrɔɲɔgɔnmaya sirilen dòn tìgi la.

a.      Kɔrɔɲɔgɔnmaya min sirilen dòn dafa la

Ni kumasen taabolo ye tɔgɔ walema Blà dafaya la, o tɔgɔ ni wale minnu bɛ Taa ni ɲɔgɔn ye hakilina kelen dili ‘kan ma olu bɛɛ ka kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛ Dlon tɔgɔ in dafayalen na. Misali nàta ninnu bɛ kuma tɔ Lase :

Buruju* : (gosi, fɔ) Jelikɛ ye a jatigikɛ buruju gosi è Jelikɛ ye a jatigikɛ buruju fɔ
Biriki* : (bɔn, gosi)  kamalen bɛ biriki Bɔn è kamalen bɛ biriki Gosi
Fìni* : (tà, dòn ŊT ɲ.13) n’i ye cὲfini Tà, a bɛ Fɔ i ye è n’i ye cὲfini Dòn, a bɛ Fɔ i ye
Ja* : (gὲlɛya, farinya ŊT ɲ.13) a ja Gὲlɛyara a mɔkɛ la è a ja Farinyara a mɔkɛ la
dàa dala: (da, dla), dàadilala (kà dàa Dila)

 b. Kɔrɔɲɔgɔnmaya min sirilen dòn tìgi la

O kɔrɔɲɔgɔnmaya sirilen dòn wale tìgi la bari tɔgɔ min Bɛ tìgi-jɔyɔrɔ la o ye tɔgɔ walema ye min bɛ Se kà wale dànsigi-yɔrɔ caman Bisimila kɔrɔ kelen dili la. Wale tìgi caman ye wale dafa yɛlɛmanen ye kà Kɛ tìgi ye k’a sababu Kɛ kumasen waleyalisenko ye. A ka c’a la, tɔgɔ walema bɛ Kɛ  wale dafa ye ni kumasen Bɛ waleyalisen na. Nka ni kumasen Blàra tɛmɛnisen na, o tɔgɔ kelen in bɛ Nà wale tìgiya la. Misali jiralen ninnu bɛ caman Fɔ a kan :

biɲɛ ŊT ɲ.12 : misi biɲɛ bɛ Falen tlo ‘kɔ è misi biɲɛ bɛ Bɔ tlo ‘kɔ
buruju* : a jatigikɛ buruju Gosira a fɛ è a jatigikɛ buruju Fɔ a fɛ
biriki* : biriki bɛ Bɔn don o don  a fɛ è biriki bɛ Gosi don o don a fɛ
fìni ŊT ɲ.13 : ni cὲfini Tàra i fɛ, a bɛ Fɔ i ye è ni cὲfini Dònna i fɛ, a bɛ Fɔ i ye

15. Kɔrɔɲɔgɔnmaya min sirilen Bɛ daɲɛ sìgiyɔrɔ-ko la kumasen ‘kɔnɔ

Kɔrɔɲɔgɔnma dɔw B’an ka sɛrɛ la minnu fɔyɔrɔko b’u ka kɔrɔɲɔgɔnmaya ju la kumasen ‘kɔnɔ. « Kosɔn » ani « o de y’a To » ka kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛ tèn. Walasa olu ka kɔrɔɲɔgɔnmaya ka Ye kɛnɛ kan, f’i ka « kosɔn » blàlen To kumasen laban na kà « o de y’a To » blàlen To kumasen daminɛ na. U tɛ Sɔ̀n kɔrɔɲɔgɔnmaya ma n’i y’u fla bɛɛ Blà kumasen laban na walima kumasen daminɛ ɲɔgɔn fɛ. ‘Daɲɛ dòn minnu sìgiyɔrɔ ye kelen kuday kumasen ‘kɔnɔ. O la, a man kan i k’a Fɔ ko kɔrɔɲɔgɔnma tɔw bɛ Fɔ kumasen fàn kelen fɛ cogo min na k’i b’u ta fana Kɛ tèn n’o tɛ i bɛ Bɔ bamanankan ‘kɔnɔ. U ka misali b’a Jira an na ko kɔrɔɲɔgɔnmaya sirilen tɛ kɔrɔɲɔgɔnmaw blàli la kumasen yɔrɔ kelen na (kumasen daɲɛ kelenw ni ɲɔgɔn ‘cɛ).

kosɔn, o de y’a to Db
kɛrɛbɛtɛ, jango, ‘kuma tɛ ŊT ɲ.18
alaminɛ, bilangalama, Db 

16. Kɔrɔɲɔgɔnmaya min sirilen Bɛ mɔsɔnniko la

O kɔrɔ ye ko kɔrɔɲɔgɔnma kelen ye tɔ kelentɔ mɔsɔnnen ye. A mɔsɔnni sugu ka ca. Kɔmɔsɔnw B’a la ani cɛmɔsɔnw. A dɔw bɛ Kɛ ni kanɲɛ kelen bìnni ye kà Bɔ daɲɛ na kà dɔw fana Kɛ kumaden bìnni ye. Kanɲɛ bìnnen dɔw ye nɔrɔnna ye kà dɔw Kɛ kumaden yɛrɛ ye. A bìnni in fɛn o fɛn mana Kɛ, a t’a To ko bìnni kɛli n’a kɛbaliya dɔ la kelen bɛ ‘fɛn Bɔ walima ‘fɛn Fàra a daɲɛ kɔrɔ kan walima k’a b’a kɔrɔ Yɛlɛma. Kɔrɔ kelen min bɛ daɲɛ mɔsɔnbali la o kelen de bɛ Kɛ a mɔsɔnnen na. Bìnta minnu Yera an ka misaliw la o dɔw Kɛra « bàna » bìnni ye kà Bɔ dorokolen laban na k’a kɔrɔ To daɲɛ na. Dɔw yɛrɛ ye kɔnɔrɔw « -ya, -ma » bìnni ye k’u kɔrɔ To daɲɛ na. Daɲɛ mɔsɔnni ni daɲɛ mɔɔnɔbɔli ye waleya fla ye minnu bɛ Bange jaabi kelen na : daɲɛ jànya yɛlɛmacogo. O la, nin dakun in ni  « 26. Daɲɛ-mɔɔnɔbɔ ka kɔrɔɲɔgɔnmaya bangelen » kɔnɔkow bɛ ‘tàli Kɛ ɲɔgɔn na kosɛbɛ. Bìnniw ye mɔsɔnni caman wɛrɛw Bange minnu dɔw misali Yera an fɛ n’u fɛsɛfɛsɛlen dòn yan dakun in ‘kɔnɔ.

a.      Nɔrɔnnaw bìnni

  • Kɔnɔrɔ « -la » min bɛ waleyabaa Kofɔ o bìnnen n’o bìnbali ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

bàwolofɔ, bàwolofɔla Db
bereminɛ, bereminɛna Db
dalaminɛ, dalaminɛna Db

  • Kɔnɔrɔ « -tɔ »  min bɛ dɛsɛ dɔ Kofɔ o bìnni n’o bìnbaliya ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

fala, falatɔ Db

  • Kɔnɔrɔ  « -ya » min bɛ sawura Kofɔ o bìnni n’o bìnbaliya ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

Selidonya, selidon Db
Siya, si Db
Suguya , sugu Db
faamuya*, faamu*

  • Kɔnɔrɔ « baa » min bɛ waleyabaa Kofɔ o bìnni n’o bìnbaliy ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

Suya, subaaya Db

  • Kɔnɔrɔ « -li, -ni » min bɛ kùntaalama Kofɔ o bìnni ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

minfɛn,  minnifɛn Db
bòli, bòlili Db 

b.      Kumadenw bìnni

  • Kumaden laban “bàna” bìnni n’o bìnbaliya ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

O kɔrɔ ye ko bànatɔgɔmaw dòn n’i ma “bàna” Fàr’a kan: sida, sidabana

datiɲɛ, datiɲɛbana Db
fànkelensa, fànkelen-sabana Db
sènfaga , senfaga-bana Db
sènsa, sènsabana Db
sènfunu, senfunubana Db
sènsa, sènsabana Db

  • Kumaden “sa bìnni n’a bìnbaliya ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

O ye “sa ko ye min bɛ farikolo fàn dɔ mulukuli Kofɔ

fankelen, fankelensa Db

  • Kumaden bìnni cogoya wɛrɛw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya bangelenw

Sìgi, sìginfɛ (nfɛ bìnni) Db
Sira, tosira, totɔ (to bìnni) Db
sirannɲɛfɛn, siranfɛn (nɲɛ bìnni) Db
Sènkolosabana, sènsabana (kolo bìnni) Db
situnu, silatunu (la bìnni) Db
ta, tasuma (suma bìnni) Db

 

c. Mɔsɔnni nɔɔninen ka kɔrɔɲɔgɔnmaya bangelen

Ale ni daɲɛ kelen n’a fɔcogo camanw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛɛ ye kelen ye. Yɔrɔ dɔw bɛ daɲɛ Fɔ ni bìnni ni fàlenni dònni ye daɲɛ sogolocogo la. An b’a Fɔ o ma ko mɔsɔnni nɔɔninen bari mɔsɔnni sababu tɛ Tà siginiden walima kanɲɛ bìnni dɔrɔn kan. Fyɛli bɛ Se kà Nà ni fàlenni bìnni kɛtɔ. O daɲɛ kelen kuturu fɔcogo n’o mɔsɔnnen fɔcogo jatelen dòn kà Kɛ kɔrɔɲɔgɔnmaw ye an ka bosolisɛbɛ’kɔnɔ. Nkan anw fɛ, o ye ‘gasi ye kà D’a kan, daɲɛ kelen ka fɔcogo-yɛlɛma dɔrɔn de b’u Bɔ ɲɔgɔn ma n’o tɛ daɲɛsugu kelen dòn. U man kan kà Jate kà Kɛ kɔrɔɲɔgɔnmaw ye.

ɲɛ mɔgɔninfin, ɲɛ maaninfin Db
sɔgɔsɔgɔninjɛ, swaswaninjɛ Db

 

d. Siginiden bìnni ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

Nin fana ye fɔcogo caman misali dɔ ye. Daɲɛ kelen fɔli n’a mɔsɔnbali ye walima n’a mɔsɔnnen ye o bɛ Nà ni a kɔrɔɲɔgɔnmaya bangeli ye. Anw fɛ, o t’a ‘kùn Bɔ u ka Jate kɔrɔɲɔgɔnmaw fɛ.

kirikiri , krikiti, kiritikiriti Db
tuma, waati, wagati Db
walasa, waasa Db

e. Nunnadafata taamaʃyɛnnan  « n » bìnni n’o bìnbaliya ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

Ale ni daɲɛ kelen n’a fɔcogo camanw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛɛ ye kelen ye. I b’a Sɔrɔ fɛn kelen bɛ Weele daɲɛ kelen min na o daɲɛ fɔcogo mayɛlɛmanen dòn k’o sababu Kɛ yɔrɔ dɔ ‘mɔgɔw b’a Fɔ ni kanntan nunnafɔlen ye ni kà yɔrɔ wɛrɛ ‘mɔgɔw Kɛ k’a Fɔ ni a kanntan nunnafɔbali ye. Hali n’u Jatera kà kɛ kɔrɔɲɔgɔnmaw ye bosolisɛbɛn ‘kɔnɔ, u ka kɔrɔɲɔgɔnmmaya tɛ sira kan bari daɲɛ kelenw dòn minnu fɔcogo ye ɲɔgɔn Jὲ dɔɔnin dɔrɔn da fyɛnbɔcogo fɛ. ‘Taalen ‘ɲɛ yɛrɛ, fɔcogo kelen bɛ tɔw Dàn f’o laban dɔrɔn bɛ Lakodɔn sɛbɛnniw la. Nka yann’o ‘cɛ, sariya minnu Tàra ka ‘sugandili Kɛ u ni ɲɔgɔn ‘cɛ olu ka ɲi nka u kɔni ma ‘nɔ Da fɔlɔ. Misaliw Flɛ nin ye dugu ma k’a tɔ Lase kà Лὲ.

nsaban, saban Db
nsana, sana, sanan Db
nsara, nsarakubilen Db
nsira, sira Db
nsofaraŋɔni, pɔrɔtɔŋɔni, ŋɔnijɛ, dɔnkɔri Db
nsonson, sinɔgɔjɛgɛ Db
nsoro, nsorobilen Db

 

17.  Kɔrɔɲɔgɔnmaya yeli ɲɛnɔrɔw ‘cɛ: “sɔ-, ma-”

An ye kɔrɔɲɔgɔnmaya Ye daɲɛ sugu caman ni ɲɔgɔn ‘cɛ, nka nɔrɔnnaw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya ‘ye man di. O bɛɛ n’a tà, an ka misali dɔw la, ɲɛnɔrɔ dɔw Yera kɔrɔɲɔgɔnmaya la. O ɲɛnɔrɔw ye “sɔ-” ni “ma-” ye. N’u Bɛ daɲɛ minnu ɲɛ fɛ, olu kɔrɔ ye kelen ye:

sɔbɔ, mabɔ Db
sɔdon, madon Db

18. Kumajago-sen ka kɔrɔɲɔgɔnmaya bangelen

O kɔrɔ ye ko kumajago-sen ka kɔrɔɲɔgɔnma labɛnnen B’a la

Balansan, alasɔsɔjirinin (kumajago-sen : kumamunun-munun) Db
Bala, ŋalajiri (kumajago-sen : kumamunun-munun) Db

19. Kɔrɔɲɔgɔnma blànkɔmaw n’u blànkɔw bɛ Fɔ ɲɔgɔn ‘kɔ 

O kɔrɔ ye ko wale-kɔdafama dòn. O kɔdafako bɛ blànkɔko (kɔblako) Wajibiya. ‘Walew dòn minnu ye kɔrɔɲɔgɔnma ye nka u bɛɛ n’u danmana-blankɔ dòn. A kɔrɔɲɔgɔnmaya sirilen Bɛ blànkɔko la. Blànkɔ minnu b’u Kɛ kɔrɔɲɔgɔnma ye, hali n’olu tɛ sugu kelen ye, n’olu ma Nà u ka kɔrɔɲɔgɔnmaya tɛ Bɔ. O kɔrɔmasurun tɛ dɔ wɛrɛ ye n’i Ko « bɛn » ni « kun » ye kɔrɔɲɔgɔnma ye, n’i Dànna « kà bɛn » dɔrɔn ma n’i ma « k’a Bɛn i ma » Fɔ, a ni « k’a Kun i fɛ » tɛ Kɛ ‘kɔrɔɲɔgɔnma ye.

bɛn (k’a Bɛn i ma), kun (k’a Kun i fɛ) Db

 

20. Dafakabila-ko Bɛ daɲɛ minnu ka kɔrɔɲɔgɔnmaya la

O kɔrɔɲɔgɔnmaya-sugu bɛ Kɛ walew ni ɲɔgɔn ‘cɛ. Hali n’a walesuguw Kɛra kɔrɔɲɔgɔnma ye, u tɛ Kɛ dafakabila (wale dafako kisa : ni dafalen dòn walima ni wale dafata dòn) kelen na. Wale dɔ ye wale dafalen ye nk’a bɛ Kɛ kɔrɔɲɔgɔnmaya la ni wale wɛrɛ ye min tɛ dafalenw ka kabila ‘kɔnɔ. A kùnɲɔgɔn bɛ Se kà Kɛ wale dafata ye. Dafata kabila dun ‘kɔnɔ, dònkɔnɔ-kabila sugu sàba Bɛ yen : ɲɛdafa kabila, kɔdafa ta ani fànfladafa ta. A ɲɛdafa n’a kɔdafa an’a fànfladafa kabila ninnu bɛɛ kelen-kelen fana bɛ Se kà Kɛ ni yɛrɛkanma kabila ye. Kabilaw misali dilen Flɛ nin ye fɔlɔ :

  • Dafalenw ka kabila : kà bòli, kà tunu…
  • Dafataw ka kabila

- Лɛdafataw ka kabila : kà a minɛ, kà a siri, kà a bugɔ…
- Kɔdafataw ka kabila : kà maga a la, kà bàga a ma...
- Fànfladafataw ka kabila : kà a Bɔ a ma, kà a minɛ a ma…

  • Yɛrɛkanmaw ka kabila

- yɛrɛkan-ɲɛdafataw ka kabila : kà i kò, kà i kàli…
yɛrɛkan-kɔdafataw ka kabila : kà da i yɛrɛ la, kà bàga i yɛrɛ ma…
yɛrɛkan-fànfladafataw ka kabila : k’i segin i yɛrɛ ma, kà i yɛrɛ tanga a ma…

Nka kuma tɛ kabilako kan yan. Kuma Bɛ min kan o ye kabilako ka kan kà Jate kɔrɔɲɔgɔnma-ko fɛ cogo min na. N’o ma Kɛ, n’i Sinna kà Dàn a fɔli ma ko « ban » ni « tla » ye kɔrɔɲɔgɔnma ye, n’i m’a Лɛfɔ kà D’a kan ko « ban » dafalen ko dòn ani ko « tla » kɔdafama ko dòn, i bɛ mɔgɔw Blà fili ‘kɔnɔ bari i m’a walew waleyalikabila Dàntigɛ u waleyalikabila yirika ‘cɛ la.

Kabilako fana jatebaliya bɛ Nà ni yɛrɛsɔrɔ caman ye n’a ma Лὲ k’i b’a dalilu Di latigɛlan ma. N’a dalilu Лɛtigɛra jatebla la k’o ka kɔrɔɲɔgɔnmaw Blà ɲɔgɔn nɔ na kumasen ‘kɔnɔ, « ban » ni « tla » blàli ɲɔgɔn nɔ na o bɛ yɛlɛma Dòn kumasen fàn wɛrɛw la. O fàn ninnu Bɛ wale ka kabilaya ‘kɔnɔ. O la, f’i kà walew n’u kabila dalilu bɛɛ Di ɲɔgɔn fɛ mansin ma.

Mis : i mana nin baara Ban tuma min,…
a1. « Ban » fàlenni « tla » gὲrɛgɛrɛ la
i mana nin baara Ban tuma min,… è *i mana nin baara Tla tuma min, …
a2. « Ban n’a kabila» fàlenni « tla n’a kabila » la
i mana nin baara Ban tuma min,… è i mana Tla nin baara latuma min, …

Nin misali dilen ninnu b’a Jira ko wale n’a kabila jate minɛni de ɲɔgɔn tɛ kɔrɔɲɔgɔnma-ko la. A y’a Da kɛnɛ kan ko « ban » ni « tla » ye ‘kɔrɔɲɔgɔnma ye ko nka f’i ka u kabilaw Sèndon a ko la. O la, an ‘ɲɛ B’a la ko « ban » ni « tla » minnu ye ‘kɔrɔɲɔgɔnma ye k’o ye « kà Ban : dafalen waleyalen bisigisen na »ani « kà tla a la : kɔdafama fana waleyalen bisigisen na ». Dugumamisali ninnu bɛ caman Fɔ a tɔ kan.

Ban (kà Ban : dafalen), tla (kà Tla a la : kɔdafalandi) Db
Bagu (bagan bɛ Bagu : yɛrɛmakɛli), kolo (kà bagan Kolo : karabali) Db

21. Kumaden-sugu kelen nàli kɔrɔɲɔgɔnmaw bɛɛ la

O tusunsugu la, daɲɛ ‘fɛn o ‘fɛn Bɛ yen i b’a Sɔrɔ olu bɛɛ jὲ ye kumaden kelen ye ni k’u kumaden tɔw Kɛ sugubɛɛ-sugubɛɛ ye. Kumaden minnu bɛ seginnkanni-kumaden in Dafa daɲɛw la, o kumadenw daɲɛnama de ye kɔrɔɲɔgɔnmaw ye (baganmara, bagannadon = mara, ladon). U ka o kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛ To ‘sèn na hali dorokolenw ‘kɔnɔ n’a y’a Sɔrɔ ‘segin Kɛra daɲɛ kelen kan u ka dorokoli ‘kɔnɔ. Kumadenw sìgiyɔrɔ fana ‘sèn Bɛ kɔrɔɲɔgɔnmaya kɛli la : sugubɛɛ-sugubɛɛ-daɲɛw  fla bɛɛ ka kan kà Kɛ dorokolen fàn kelen fɛ. O kɔrɔ ye ko ni kɔrɔɲɔgɔnma kelen ta Bɛ dorokolen dabɔ la,  fo tɔw bɛɛ ta fana ka Nà u dorokolenw dabɔ fana na. A dorokoliw bɛ Kɛ ‘tɔgɔ ni ‘wale ‘cɛ, kà Kɛ ‘tɔgɔ ni ‘tɔgɔ ‘cɛ. A kɔrɔɲɔgɔnmaya-sugu nàcogo ka ca i n’a fɔ:

  • Tɔgɔ walema sugu fla n’u ka walesugu kelen bisimilata ka dorokoli: ni tɔgɔsugu fla ye kɔrɔɲɔnmaw ye (baari, ʃyɛn), kà T’a sɔrɔ u fla bɛɛ b’u  ka waleko-mago dɔ Лὲ walesugu kelen na (baari/ʃyɛn Tà), dorokoli mana Bòli o tɔgɔ masinaw ni u jὲnnawale in ‘cɛ (baarita, ʃyɛnta), o dorokolenw fana bɛ To kɔrɔɲɔgɔnmaya la.

Baaritala, ʃyɛntala Db
celukɔlɔsila, jɔkɔlɔsila Db

 

  • Tɔgɔ walema ka kɔrɔɲɔgɔnma-wale bisimilataw n’a dorokoli : o ye ni tɔgɔ kelen bɛ walesugu caman Bisimila hakilila kelen waleko-mago laseli ‘kan ma (bagan Mara/Ladon). Tɔgɔ b’o wale  kelen o kelen Bisimila hakilila kelen fɔli la, o walew bɛ Kɛ kɔrɔɲɔnma ye k’u To u bisimilatɔgɔ ka waleya la (k’a Mara = k’a ladon kà « bagan » To u tìgi-jɔyɔrɔ walima dafa-jɔyɔrɔ la. Ni dorokoli ma Лὲ kɛli ‘kɔ tuma min na tɔgɔ in n’a ka wale bisimilata ‘fɛn o ‘fɛn ‘cɛ (bagan + mara = baganmara), o b’a Jira ko wale tɔ kelen ni tɔgɔ in fana dorokoli bɛ dorokolen min Di (bagan + ladon = baganladon) k’o fana ni dorokolen fɔlɔ bɛ kɔrɔɲɔgɔnmaya Sama u ni ɲɔgɔn ‘cɛ (baganmara = bagannadon).

Baganmara, bagannadon Db

  • Tɔgɔ kɔrɔɲɔgɔnmaw kɛli dorokolenw bakuurufan ye kà tɔgɔsugu kelen Kɛ u dànfaralan ye : o ye ‘kɔrɔɲɔgɔnmaw ye minnu ye daɲɛ dorokolenw ye. U kɔnɔ-kumadenw na, bakuurufanw bɛ Kɛ hali kɔrɔɲɔgɔnma ye n’u tɛ dorokolen ‘kɔnɔ. O la, u dànfarafanw bɛɛ bɛ Kɛ ‘segin kɛlen ye daɲɛ kelen kan.

Kɔlɔsili min Bɛ o ko la, o ye daɲɛ dɔw bɛ Kɛ kɔrɔɲɔgɔnma ye u ‘kelen na nka o mumɛ ni seginnkanni-daɲɛ kelen tɛ tɛ Doroko kà Kɛ ‘kɔrɔɲɔgɔnma ye. Misali la, flan, ɲɔgɔn ani sɛrɛ bɛɛ ye kɔrɔɲɔgɔnma ye u ‘tasiya la. Nka ‘segin bɛ Se kà Kɛ « ba » kan « flan » ni « ɲɔgɔn » dɔrɔn na kà « sɛrɛ » To yen. O ye kan yɛrɛ taabolo ye. Mɔgɔw da ma Bɔ « basɛrɛ » fɔli la nka u da Bɔra « baflan » ni « baɲɔgɔn » fɔli la.

Bàbon, bàsulu, bàso*, bàbugu* Db
Baflan, baɲɔgɔn Db
Baganmarala, bagannadonna Db
Bàmada, basada Db

  • Wale kɔrɔɲɔgɔnmaw kɛli dorokolenw dànfaralanw ye k’u tìgi Kɛ u bakuurufanw ye : o ye dorokolenw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya ye k’u kɔnɔ-kumadenw na bakuurufanw Kɛ seginnkanni-daɲɛ ye k’u dànfarafanw Kɛ walesugu fla ye. O walesugu fla bɛ kɔrɔɲɔgɔnmaya Kɛ kà seginnkanni-daɲɛ in To u tìgi-jɔyɔrɔ la n’u tɛ dorokolen ‘kɔnɔ.

Bangeba, woloba Db
Bangefa, wolofa Db

22. Walakadaɲɛ ni kulukutudaɲɛ ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

O kɔrɔ ye ko dɔ ye fɔta basigilen ye kɔrɔɲɔgɔnmaw la. Fɔtaw ye daɲɛ caman sìgilen ye ɲɔgɔn ‘kɔ n’u bɛ Tà kelen ye kɔrɔko siratigɛ la. Komin a kɔnɔdaɲɛw tɛ Sɛbɛn kà Nɔrɔ ɲɔgɔn na, o de la an y’a Da u la ko walakadaɲɛ (daɲɛ minnu ka ca ɲɔgɔn ‘kɔ ka kɔrɔ kelen Di nka n’u walakalen dòn kà Bɔ ɲɔgɔn na sɛbɛnni na). U sina ye kulukutudaɲɛ ye bari ale bɛɛ bɛ Sɛbɛn kelen ye hali ni dorokolen Dòn. O daɲɛsugu fla ka kɔrɔɲɔgɔnmaya kuma Flɛ ‘sèn na.

Kulukutudaɲɛ ka ko ka nɔgɔ bari ale ye kùnkelen ye bari ale dàn ‘dɔn ka di a kɛrɛ fla bɛɛ la. Nka fɛn min ye walakadaɲɛ ye, ale ka ko kisa ka gɛlɛn dɔɔnin bari a labɛndaɲɛw nɔrɔlen tɛ ɲɔgɔn na. O min b’a To a dàn ‘dɔn man di a kùn fla fɛ hali mɔgɔ ‘bolo ‘tumaw ‘kuma tɛ n’i Ko k’i bɛ na latigɛlan Sèndon kanko ɲɛnabɔli la. A daɲɛsugu fla ninnu ka kɔrɔɲɔgɔnmaya ‘sɔrɔ ka di kuma-dadonkanw de la. Dugumamisali ninnu b’a ko tɔ Da kɛnɛ kan.

Bawò, kà D’a kan, bàtugu, kàtugu, bàri Db
tugu, dabɔ a kama, lawuli a ‘kan ma* Db
walayi , ni Ala ‘cɛ Db
yɛrɛtangalan, fugula nafama*, mananin Db
Joona*, teliya la*, faraw ye*

23. Waleyabaa ni ɲɛnabɔbaa ka kɔrɔɲɔgɔnmaya

Bamanankan na, ko waleyabaa (mɔgɔ min ka baara y’a kɛli ye hali k’a Sɔrɔ a kɛli tɛ ‘sèn na a fɛ) ani ko ɲɛnabɔbaa (mɔgɔ min bolo B’a la k’a Kɛ hali n’a ma dàntigɛ k’a ka baara dòn) olu bɛ Lase n’u dànmana-nɔrɔnnaw ye. Kɔnɔrɔ « -la » bɛ ko waleyabaa jɔnjɔn, kɛrɛnkɛrɛnnen walima waleyabaa dànnatigɛlen Kofɔ ni ka kɔnɔrɔ « -baa » Kɛ waleyali min Bɛ ‘sèn na kɛbaa kofɔlan ye.  O dànfara bɛ u bɔnnaw ni ɲɔgɔn ‘cɛ a ka c’a la. Nka ‘tumaw la, u bɛ bɔnna dɔw Bange minnu bɛ Kɛ ɲɔgɔn kɔrɔɲɔgɔnma ye. I b’a Sɔrɔ o yɔrɔsuguw la u fla bɛɛ jὲ bɛ Kɛ bɔnnasun sugu kelen ye u bɔnnaw la. Kuma ‘kan Bɛ o n’a ɲɔgɔnnaw ma yan. Fɔli b’a suguw kɔrɔ Gɛrɛ ɲɔgɔn na fo kà na u ni ɲɔgɔn ‘cɛ dànfaranin Bàn kà Bɔ u ‘cɛ. U fla laban bɛ Sɔrɔ kà Kɛ ɲɔgɔn kɔrɔɲɔgɔnma ye o bɔnna kelen-kelenninw na. O t’a Bàli ko a bɔnnasugu wɛrɛw ka dànfara tɛ To olu ‘cɛ.

sagokɛla, sagokɛbaa Db

24. Kɔrɔɲɔgɔnmaya min sababu bɛ Bɔ u bakuurufanw dɔrɔn fɔli la ɲɔgɔn ‘kɔ

O ye daɲɛ dorokolenw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya ye. I b’a Sɔrɔ dànfarafan (dorokolen kumaden fɔlɔ walima a kumaden tɔ fɛn o fɛn bɛ To laban bɔlen ‘kɔ a la) min B’a dorokolensuguw la, o ye kumaden-sugu kelen ye ‘segin Kɛra min kan a kɔrɔɲɔgɔnma bɛɛ ni ɲɔgɔn ‘cɛ. U ka kɔrɔɲɔgɔnmaya tɛ Sɔrɔ o kumaden in fɛ bari o ye daɲɛ ʃikelen ye a bɛɛ la. Nka, bakuurufan (dorokolen kumaden laban) min bɛ Kɛ a dorokolenw na, o bɛ Kɛ daɲɛ sugu fla ye sogolocogo la nka minnu ye kɔrɔ kelen ye kɔrɔko siratigɛ la. N’i y’a bakuurufanw Bɔ kumadenya la k’u Blà u ‘dàn ma daɲɛya la, n’u kɔrɔ ma Kɛ kelen ye cɔy, u kɔrɔ bɛ Gɛrɛ ɲɔgɔn na kosɛbɛ.  A daɲɛ dorokolensuguw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛ Sɔrɔ yɔrɔ o yɔrɔ in de fɛ. ‘Kumalasurunya la, ni « fan » ni « kili » ye kɔrɔɲɔgɔnma ye k’u To dorokobaliya la, n’i y’olu kelen-kelen Doroko ni ‘segin kɛli ye ‘daɲɛsugu o ‘sugu kan u ka dànfarafanya la « syɛ, kami, basa », o y’i kɛlen ye k’olu bɛɛ n’u dànmana-kɔrɔɲɔgɔnma Labɛn bamanankan na : « syɛfan, kamifan, basafan » kelen-kelen bɛ Taa n’u kùnɲɔgɔn « syɛkili, kamikili, basakili » ye ye kɔrɔɲɔgɔnmaya la tàn : « syɛfan, syɛkili », « kamifan, kamikili », « basafan, basakili ». Misali nàta ninnu bɛ kuma tɔ Sɔn ‘ji la.

syɛfan, syɛkili Db
syɛkama, syɛmisɛn Db
syɛkulukulu, syɛsulu Db
warifura, waribulu Db
wariso, waribon Db
woloba, bangeba Db
wolonugu, bangenugu Db

25. Kɔrɔɲɔgɔnmaya min sababu bɛ Bɔ dànfarafanw dɔrɔn fɔli la ɲɔgɔn ‘kɔ 

I b’a Sɔrɔ daɲɛ dorokolenw de Bɛ kɔrɔɲɔgɔnmaya la o sugu la. U dànfarafanw fɔli ɲɔgɔn ‘kɔ kɔrɔ ye daɲɛ siya kelen t’olu ye sogolocogo la. O dànfarafanw kɔrɔko siratigɛ la, u kɔrɔ fana tɛ Kɛ kelen ye tuma dɔw la. Nka hali n’u kɔrɔ ma Kɛ kelen ye ʃyɛn minnu na, i b’a Sɔrɔ u b’u ka bakuurufan fɔfɛn mankutu dɔ kan k’a Jira ko kuma ‘kan Bɛ o fɔfɛn kelen ma. ‘Misali la, « kɔnɔnin » sugu ka ca. Nka n’i ye « tɛrɛbɔ » Kɛ a dànfarafan ye « tɛrɛbɔ-kɔnɔnin », a bɛ Dɔn k’i ‘kan Bɛ kɔnɔnin sugu kelen min ma bari tɛrɛbɔ jalen a dɔ ‘kùn na ka Kɛ o tɔgɔ ye. Tɛrɛbɔ ye o mankutuw dɔ ye. Nka n’o kɔnɔnin kelen dɔnnen dòn mankutu wɛrɛ la, hali n’o fɔcogo ni « tɛrɛbɔ » tɛ kelen ye o fana dorokoli kà Kɛ « kɔnɔnin » dànfarafan ye o bɛ Nà ni « tɛrɛbɔ-kɔnɔnin » n’o dorokolen kura ka kɔrɔɲɔgɔnmaya. O cogo la, « misigɛnna » fana bɛ Fɔ kɔnɔnin dɔ ma min ni « tɛrɛbɔ-kɔnɔnin » ye kelen ye. O la,  « misigɛn-kɔnɔnin » bɛ Kɛ « tɛrɛbɔ-kɔnɔnin » kɔrɔɲɔgɔnma ye k’a sɔrɔ kɔnɔnin dànfarafanw tɛ kɔrɔ kelen na nka n’u bɛ fɔfɛn kelen mankutuya la.

tɛrɛbɔ-kɔnɔnin, misigɛn-kɔnɔnin, … Db

26. Daɲɛ-mɔɔnɔbɔ ka kɔrɔɲɔgɔnmaya bangelen

Daɲɛgana dɔw Bɛ yen minnu kɔrɔ ni u dorokolen kɔrɔ bɛɛ ye kelen ye daɲɛ dɔw la. N’i ye dontɔgɔw Tà sisan, i b’a Sɔrɔ olu kelen-kelen gananama fɔli bɛ ‘wasa Kɛ u fɔlihakina dili la. Nka, kan yɛrɛ ka daɲɛ-mɔɔnɔbɔ bugun bɛ daɲɛ wɛrɛ dorokoli Yamaruya kà Tùgu u la kà dɔ Fàra daɲɛ minɛnw kan, kà dɔ fàrabali a daɲɛ masina kan ani dɔ fàralen a kan kɔrɔ bɛɛ Kɛ kelen ye. O de la, « tarata » daɲɛgana ni « ‘taratadon » daɲɛ dorokolen bɛɛ bɛ Blà ɲɔgɔn nɔ na kà « ‘taratadon » kɔrɔ To tarata nàta la. O n’a ɲɔgɔnna daɲɛ caman Bɛ tèn kɔrɔɲɔgɔnmaya la bamanankan na kà Fàra dontɔgɔw kan. Komin daɲɛ-mɔɔnɔbɔ ni mɔsɔnni bɛɛ bɛ jaabi kelen de Di daɲɛko kan, ‘mɔgɔ bɛ Se kà T’i ɲɛ Da « 16. Kɔrɔɲɔgɔnmaya min sirilen Bɛ mɔsɔnniko la » kan kà dɔ Fàra i ka faamuya kan a ko ‘kùn kan. Misali nàtaw bɛ dɔ Fɔ o ko la kà Se.

Tarata, taratadon Db
Tilebin, tilebinyanfan Db
walaha, walahatile Db
worodugu, worodugu-yanfan Db

27. Daɲɛ kɔrɔ woyolenw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya kisa

O kɔrɔ ye ko daɲɛw ye kɔrɔɲɔgɔnma ye u kɔrɔ kelen na kɔrɔ caman ‘tu la. Kɔrɔɲɔgɔnma yɛrɛ ka dɔgɔ ko kɔrɔ caman t’a la. Nka ‘bolofa Bɛ daɲɛ minnu ka kɔrɔwoyo kan, o dɔw ta de dàntigɛlen dòn nin yɔrɔ la yan. Komin daɲɛ dɔ ni dɔ bɛ Se kà Kɛ ‘kɔrɔɲɔgɔnma ye k’a sɔrɔ u kɔrɔ ka ca kelen ye, u bɛ Kɛ kɔrɔɲɔgɔnma ye ka Da dalilu jumɛn kan ?

N’u kɔrɔ bɛɛ ye wa ?
N’u kɔrɔ damadɔ ye wa ?
N’u kɔrɔ kelen ye ?

An b’an ka kɔrɔɲɔgɔnma korontolenw Maflɛ n’u kɔrɔko bɛ cogo min na ka Sɔrɔ k’an bolo Da a kisɛ kan ni daɲɛ kɔrɔcaman-tigiw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya dlonnen dòn u kɔrɔko la cogo min na.

I mana « bàya » ni « forobafɛn » ka kɔrɔɲɔgɔnmaya jate Minɛ, i b’a sɔmi Sɔrɔ joona ko ni kɔrɔcamanko tɛ, ko « bàya » kɔrɔ donnen fɔlɔ ni « forobafɛn » kɔrɔ ka jan ɲɔgɔn na kɔrɔɲɔgɔnmaya ma. Nka ni daɲɛ ka kɔrɔcamanko faamuya bɛ màa min na, i b’a Dɔn ko kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛɛ ma Siri daɲɛ kɔrɔ kelen na. Ni daɲɛ kɔrɔ ka ca, i b’a Sɔrɔ a kɔrɔw kelen-kelenna bɛɛ n’a ta kɔrɔɲɔgɔnma (-w) dòn. O cogoya de Bɛ « bàya » kɔrɔcaman-tigi ni « forobafɛn » ‘cɛ yan. An k’a kɔrɔɲɔgɔnma fla kɔrɔw dàntigɛcogow Lajɛ bani :

Bàya
kɔrɔ 1 : « ceinture de perles (parures pour les fillettes) Db» « kɔnɔn tonnen tsun k’a Kɛ masiri ni madyalan ye musomannin fɛ n’a bɛ Siri cɛ la Wd »
kɔrɔ  2 : « chose publique Db» / « fɛn min lablalen bɛ gwansan bɛɛ lajɛlen sagoya la Wd »
forobafɛn : « bien appartenant à la communauté Db» bɛɛ dànma ka kan fɛn min na ni ‘mɔgɔ Bɔ ‘mɔgɔ la t’a la

 

An ‘ɲɛ B’a la nin na sisan sa ko « bàya » kɔrɔ 2nan ni « forobafɛn » kɔrɔ de bɛ Taa ni ɲɔgɔn ye. O la, « bàya » ni « forobafɛn » ka kɔrɔɲɔgɔnmaya bɛ Kɛ kà Dàn « bàya » kɔrɔ min ni « forobafɛn » ka kelenya ma. Kɔrɔ wɛrɛ min Bɛ « bàya » la, kɔrɔ 1, o ‘sèn t’u ka kɔrɔɲɔgɔnmaya la. Hali ni kɔrɔɲɔgɔnma Kɛra « bàya » kɔrɔ 1 la, kuma t’o kan an awa o fana bɛ Kɛ daɲɛ wɛrɛ ye min ni « forobafɛn » tɛ kelen ye kɔrɔ ni sogolocogo fla ʃi la.

Nka cogoya wɛrɛ Bɛ kɔrɔɲɔgɔnmaw ka ko la min tɛ o ‘ʃi ye. I bɛ « fura, bulu, basi » Sɔrɔ kɔrɔɲɔgɔnmaya la kà ‘minɛ Kɛ « fura » kɔrɔ kelen-kelen na sàba bɛɛ ma Bayel ka daɲɛgafe ‘kɔnɔ  tàn:

Fura :
kɔrɔ 1 : « feuille Db» / « bulu min bɛ jiri la Wd »
kɔrɔ 2 : « rémède à base de feuille » / « sababu min bɛ Kɛ ka bana Ban, ka bana Nɔgɔya,… Wd »
bulu : « feuille Db » / « jiri kunna-nugukun muguman nuguman min bɛ balo Las’a ma fyɛn fɛ Wd»
basi :
kɔrɔ 1 : « fétiche Db» / « tontigiw ka sɔnnifɛn, boli wali jò Wd»
kɔrɔ 2 : « médicament Db» / bàna nɔgɔyalan min bɛ Bɔ jiri la walima fɛn wɛrɛ la

Nin kɔrɔ fla ninnu bɛɛ kelen-kelenna ni weelecogo wɛrɛ bɛ Taa bamanankan na min tɛ « fura » ye. An b’a Fɔ o la ko « fura » kɔrɔ 1 bɛ Fɔ fɛn min ma, « bulu » fana bɛ Fɔ o ma. A kɔrɔ 2 bɛ Fɔ ko min na, « basi » fana y’o weelecogo dɔ ye. O la, an b’a Fɔ ko « fura k1» ni « bulu » ye ‘kɔrɔɲɔgɔnma ye kà Tla k’a Fɔ ko « fura k2 » ni « basi k2» ye ‘kɔrɔɲɔgɔnma ye. Nka « fura » kɔrɔ min b’a ni « bulu » Kɛ ‘kɔrɔɲɔgɔnma ye, a kɔrɔ 1, o kɔrɔ ‘nì tɛ « basi » kɔrɔw la. O yɔrɔ la, a tɛ Se kà Fɔ ko « fura, bulu, basi » kɔrɔɲɔgɔnma ye cogo dɔ la bari « bulu, basi » tɛ ɲɔgɔn Sɔrɔ u kɔrɔ fàn ʃi dɔ la.

Nin misali damadɔ b’an Jira kɛnɛ kan ko tusun min kɔrɔɲɔgɔnmaw bɛ Dàn fla ma k’olu kɔrɔɲɔgɔnmaya sinsinnen dòn  bawo n’u ma ɲɔgɔn Sɔrɔ u kɔrɔ dɔ la u bɛ ɲɔgɔn Sɔrɔ u kɔrɔ wɛrɛ la kɔrɔɲɔgɔnmaya la. Nka n’a ma Лὲ ko tusun kɔrɔɲɔgɔnmaw Sera daɲɛ sàba hakɛ ma kàban, n’i m’i janto, i bɛ dɔ Fàra tɔw kan min kɔrɔ yɛrɛ tɛ tɔw dɔ la kelen kɔrɔw la.

Sisan sa, an ye ‘jaabi Sɔrɔ an ka ɲininkali sàba kɛlen fɔlɔ la. A fɔlɔ, ni daɲɛ min kɔrɔ ka ca, o ka kɔrɔɲɔgɔnmayako bɛ Siri a kelen-kelen na na san’o ka Kɛ kɔrɔ mumɛ kan. A flanan jaabi ye ko a ka kɔrɔɲɔgɔnmaya fana tɛ Bòli a kɔrɔ dɔw kan ɲɔgɔn fɛ, k’a kɔrɔ kelen-kelenna bɛɛ n’a kɔrɔɲɔgɔnma ka telin kà Kɛ a ye. A sabanan jaabi bɛ Kɛ ko jaati, ko kɔrɔɲɔgɔnma kelen tɛ Bòli daɲɛ kɔrɔ fla kan ni kelen tɛ. Nin misali nàta ninnu ye kɔrɔɲɔgɔnma tɔmɔnen dɔw ye minnu kɔrɔ da Bɛ kalabaw ni ɲɔgɔn ‘cɛ k’a Jira ko a ni tɔɲɔgɔnw ka kɔrɔɲɔgɔnmaya Bɛ a kɔrɔ o ‘kùn kan. Da in b’a ‘fɛn o ‘fɛn na, i b’a Sɔrɔ kɔrɔ caman B’a la a bɔgafe ‘kɔnɔ a ka yan kɔrɔɲɔgɔnmaya sbabu tɛ minnu ye.

Bolokoli, cɛbaya, siginɛgɛkɔrɔ Db
Bolokurun, tɛgɛkurun (1), bolokurunin (3) Db
bololagosi, jɛ (1), jɔn (2) Db
bɔɔsi, walaki (1), puruti (2) Db
dusufaga, dususuma (1) dusutiɲɛ (2) Db
balo, dahirimɛ, jyɛnnatigɛ, ɲɛnamaya Db
bàma, màri, jirɔbasa, basa1, basaba Db

28. Kɔrɔɲɔgɔnmaw tlali n’u caya dalilu ye

Kuma Bɛ kɔrɔɲɔgɔnmaw caya kan hakilila kelen dili la yan. Kan ‘furadama, miiriya (hakilila ni minɛn) bɛɛ bɛ weelecogo kelen kɔni Sɔrɔ. Kɔrɔɲɔgɔnmako tɛ o yɔrɔ la fɔlɔ. Nka miiriya kelen mana weelecogo dànsigi-yɔrɔ fla Sɔrɔ kàban, o ye kɔrɔɲɔgɔnmako dabɔlen ye kabini yen. Miiriya dɔw yɛrɛ bɛ Tɛmɛ fɔcogo fla kan. O la dɔw bɛ Se weelecogo sàba ma, dɔw ta bɛ Taa naani na, kà dɔw ta Se duuru, wɔɔrɔ, wolonfla hali seegin ma. ‘Dàn tɛ kɔrɔɲɔgɔnmaw hakɛ la ko kelen laseli la.

An ka nin bosoli ‘sèn fɛ, an ‘ɲɛ B’a la ko bamanankan ma To ‘kɔ o kɔrɔɲɔgɔnma cayali la hakilila kelen dili la. An ka kɔrɔɲɔgɔnma-sɛrɛ sɔrɔlen na, daɲɛ hakɛ min Bɛ kɔrɔɲɔgɔnma tusun kelen ‘kɔnɔ o bɛ Dabɔ fla la kà Taa fo seegin na. O kɔrɔ ye ko tusun daɲɛflamaw B’a la, tusun daɲɛsabamaw Bɛ yen, daɲɛnaanimaw, daɲɛduurumaw, daɲɛwɔɔrɔmaw. An ma tusun daɲɛ ‘wolonflama Ye sɛrɛ la sa nka, a daɲɛseeginmaw kɔni B’a la fana. Nka nin bɛɛ la, tusun daɲɛflamaw de y’a tusunw na camanba ye.

  • Tusun daɲɛflamaw : kɔrɔɲɔgɔnmaya Bɛ daɲɛ minnu ‘cɛ kà Se den fla ma an ka bosolisɛbɛn ‘kɔnɔ

O dànsigi-yɔrɔ ka ca an ka kɔrɔɲɔgɔnma-sɛrɛ mumɛ sɔrɔlen ‘kɔnɔ. Ale hakɛ ka ca n’a bɛɛ ta ye. A dɔw ye :

nkɔsɔn, bunteni Wd
banfula, fugula Db
bange, wolo Db
gɛn, gɛngɛ Wd
siri, dabali Wd
girin, godon Wd

  • Tusun daɲɛsabamaw : kɔrɔɲɔgɔnmaya Bɛ daɲɛ minnu ‘cɛ kà Se den sàba ma an ka bosolisɛbɛn ‘kɔnɔ

O dànsigi-yɔrɔ caman B’an ka kɔrɔɲɔgɔnma-sɛrɛ mumɛ sɔrɔlen ‘kɔnɔ. Ale bɛ Da fla tusun kan caya la. A dɔw ye :

kabapɛrɛn, sanpɛrɛn, sanseli* Db
kɔlɛ, buruju, kabila Db
kɔli, kɛɲɛ, dɛsɛ Db

  • Tusun daɲɛnaanimaw : kɔrɔɲɔgɔnmaya Bɛ daɲɛ minnu ‘cɛ kà Se den naani ma an ka bosolisɛbɛn ‘kɔnɔ

O dànsigi-yɔrɔ fana ka ca an ka kɔrɔɲɔgɔnma-sɛrɛ mumɛ sɔrɔlen ‘kɔnɔ. O dɔw ye :

Dasi, bugɔ, gosi, ci Db
fuguri, buguri, fɔlɔkɔ, gɔngɔn Db
hakililabana, kunwuli, kunnafɛn, fa Db
hawusakala, timikala, makala, ɲiminkala* Db
kàla, lakari, sata, tɛnɛ Db

  • Tusun daɲɛduurumaw : kɔrɔɲɔgɔnmaya Bɛ daɲɛ minnu ‘cɛ kà Se den duuru ma an ka bosolisɛbɛn ‘kɔnɔ

O dànsigi-yɔrɔ ma Ye kà Caya an fɛ an ka kɔrɔɲɔgɔnma-sɛrɛ mumɛ sɔrɔlen ‘kɔnɔ. A kɔni tɛ Kòli ka Sɔrɔ kan na. A dɔw ye :

Daraja, dawula, mandiya*, sara*, nɔɔrɔ* Db
basan, ɲagami, kule, fereke, nɔɔni Db
bawò, bàtugu, kàtugu, bàri, kà D’a kan Db
kolokari, jakumawara, siyɛminɛwara, ɲariwara, nkɔlɔwara* Db

  • Tusun daɲɛwɔɔrɔmaw: kɔrɔɲɔgɔnmaya Bɛ daɲɛ minnu ‘cɛ kà Se den wɔɔrɔ ma.

 O dànsigi-yɔrɔ dɔw Yera an ka kɔrɔɲɔgɔnma-sɛrɛ mumɛ sɔrɔlen ‘kɔnɔ. O dɔw ye :

densu, denkolon, denbo, fugari, nantan*, nankɔlɔbɛ* Db
doro, kili, bɛlɛ, kaya, wulu*, taba* Db6
Galiya, kalesume, binɲimi, jiŋɛɲɛ, nsɔngɔn, kɛɛya Db
tanga, karama, bonya, danbe, sutura*, makaama* Db
tugun, bilen, tun, tugunin, ‘kura ye*, kokura* Db
kùnnafɛn, kùnfɛn, fa, kùnwuli*, kùnkolotiɲɛ*, kùnkolo-ɲaami* Db

  • Tusun daɲɛseeginmaw : kɔrɔɲɔgɔnmaya Bɛ daɲɛ minnu ‘cɛ kà Se den wɔɔrɔ ma an ka bosolisɛbɛn ‘kɔnɔ. O dànsigi-yɔrɔ 1 pe B’an ka kɔrɔɲɔgɔnma-sɛrɛ mumɛ sɔrɔlen ‘kɔnɔ. O ye :

wulu, fɔrɔ, cɛya, kaya, doro, kili, dogoyɔrɔ, taba* Db

29. Kɔrɔɲɔgɔnmaw nafabɔ-siraw

Kɔrɔɲɔgɔnmako nafa ye mun ye ? A nafa bɛ Se kà Fɔ kà Se hakɛ jumɛn na ?

An kɔni bɛ min Dɔn, ɲinini mana ɲɛnabɔli min Kɛ, o ‘tà ka di ka ko caman Kɛ n’o ye. Kɔrɔɲɔgɔnmaya faamuya tnɔbɔcogow la dugumadan ye a gafe bɔlenw mafɔli kɛli ye. N’a faamuya Bɛ maa min na, i bɛ Se kà ‘dyalatigɛ Di a kùnkankow latlenni kan sɛbɛnw ‘kɔnɔ. Ni gafesɛbɛnna dɔ ye sɛbɛnni Kɛ kɔrɔɲɔgɔnma-ko dakun dɔ kan, o filiw latlenni bɛ Kɛ ni dalilu minnu ye olu bɛ Sɔrɔ nin fasiriw n’a ɲɔgɔnnaw la.

Ni gafew bɛ Mafɔ kɔrɔɲɔgɔnmaya kan o kɔrɔ ye ko gafew bɛ Bɔla a kan fɔlɔ. Kɔrɔɲɔgɔnma-ko gafew bɔli fana y’a dànmanafa-bɔsira ye. O b’a Jira ko kɔrɔɲɔgɔnmaya dakun caman B’a la kà Sɔrɔ gafew ‘kɔnɔ. A kùnkangafew bɔli kà Caya o bɛ Nà ni bamanankan sɛbɛndaga lafali ye kà T’a fɛ. Kɔrɔɲɔgɔnmaw kàlanni bɛ bèlebele Fàra a tìgi ka kan faamuya kan.

Kà Fàra o kan, a dogolen tɛ maa ʃi la ko kɔrɔɲɔgɔnmaw ‘dòn Bɛ latigɛlan baarakɛ-kanko la. Hali n’an ma jatebla caman Ye an ka kanw na fɔlɔ, an bɛ baara Kɛ latigɛlan ni walekan minnu na an b’an mago Лὲ don o don n’o kanw kɔrɔɲɔgɔnmaw ye. Kɔrɔɲɔgɔnmaw daamu dayɔrɔ dɔ ye latigɛdɔn ye. O ye k’a baaralanw Labɛn k’olu Sèndon hakilila tɔ laseli daɲɛ ɲuman ɲinini na. O fὲɛrɛ dɔ ye kininfɛdigili kɛli ye i ɲɛnadaɲɛ kan ka kɔrɔɲɔgɔnma Digi kà Sɔrɔ k’i ɲɛna Tà kɔrɔɲɔgɔnma-sɛrɛ fɛnsɛnnen na. O baara in b’a Sɔrɔ daɲɛ bɛɛ n’a kɔrɔɲɔgɔnma tusun Лɛtigɛra jatebla ‘kɔnɔ k’a tɔ To a digili dɔrɔn kɛli ye. A bɛ sɛbɛnnikɛla Dɛmɛ kosɛbɛ daɲɛ lakika sɔrɔli la a ka hakilila fɔta kan. 

Ni mɔgɔ bɛ mɔgɔ-ɲɛnajɛlanw Dla sɛbɛnni na i n’a fɔ siginisorobaw walima telew ni rajow ka kanɲɛnajɛ labɛntaw kɛbaaw, o tìgi mago dɔ ye kɔrɔɲɔgɔnmaw sɛnsɛnnen ɲuman dònni ye a ka ɲɛnajɛ daɲɛw na n’a ma Лὲ ko a ka tlon sèn dɔw bɛ Kɛ kɔrɔɲɔgɔnmaw kan. O bɛɛ ye kɔrɔɲɔgɔnmaw nafabɔ-cogo dɔw ye.

Latigɛdɔn tle in na, mɔgɔw bɛ Fɛrɛla kan kàlanni n’a magoɲɛko caman ma ni daɲɛ labɛnnen ye kà Kɛ ‘kàlanfɛnw ye walima yɛrɛ-ɲɛnajɛfɛnw ye mansin sugu caman na : latigɛlanw, sènfɛjuruw, … Jateblaw bɛ Dla o hukumu ‘kɔnɔ kan nafabɔ-sira caman kan i n’a fɔ daɲɛgafew, daɲɛsangalanw, mabɛnko, sɛbɛnnidegew, jatebɔw. N’i mɔgɔ min mago ye kɔrɔɲɔgɔnmaw ye kɛrɛnkɛrɛnnenya la, f’i k’u sɛrɛ jɛlenw n’a nafamaw Tɔmɔ ka Dòn i ka jatebla ‘kɔnɔ. Komin fanafɛ-kalan B’a la kà kologirinya lakalanni siraw fɛ,  jateblaw ni fogow ɲɛnabɔli kà Blà fogolan kan o fὲɛrɛ dɔw sirilen Bɛ kɔrɔɲɔgɔnmaw ʃidɔnni na.  

 

Kùncɛkan

An ka bosolisɛbɛn bosoli ‘sèn fɛ, an ye kɔrɔɲɔgɔnma suguya caman Ye. U cɛlaw faamuya y’a To an Sera k’u Blà ‘kulu ni ‘kulu ye. An Bɔra fɛn caman kan a ko la minnu bɛ na Kɛ ‘kàlanfɛn ye bamanankan kàlanbaaw ‘kùn ‘taalen ‘ɲɛ. A caman yɛrɛ bɛ Kɛ ‘sababu ye kà ɲininidakun caman Nɔ̀gɔya kan ‘kɔnɔ. Kɔrɔɲɔgɔnmaw bilisacogo ɲɔgɔn na bosolisɛbɛn in na o fyɛnmayɔrɔ dɔw Dàntigɛra an fɛ. Olu ye ‘mafɔliw ye minnu b’a To gafesɛbɛnnaw na yɛlɛma Dòn u ka faamuya la kà kɔrɔɲɔgɔnma-ko tɔ Sinsin kà T’a fɛ. ‘Misali la, an ye ‘mafɔli min Kɛ dakun (10) kan, o Kɛra dalilu dɔw fɔli ye minnu b’a Jira k’o dakun kɔrɔɲɔgɔnmaya-ko tɛ ‘da la. O n’a ɲɔgɔnna wɛrɛw Bɛ tèn.  

Лinini in yɛrɛ ɲɛnabɔli bamanankan kan ani a ɲɛnabɔkan kɛli bamanankan fana ye, o bɛ dànfaraba Dòn a ni kɔrɔɲɔgɔnmaya ɲinini kɛlen fɔlɔw ‘cɛ kà d’a kan olu bɛɛ Kɛra kan kàn nka kan wɛrɛw la i n’a fɔ fransɛkan ni anglɛkan ni alemakan ni risikan ninnu. O baara ninnu ye tɔ-k’a-jɛ ye anw fɛ bari u t’a To k’an bɛ kɔrɔɲɔgɔnmaya mabɛndaɲɛw basigilenw Labɛn bamanankan na. Olu bɛɛ Taara ni walekanw ka fɔcogow ye a koɲɛw ma. An ye daɲɛ minnu Karaba an ‘sèn fɛ nin baara kɔnɔna na, olu sangayɔrɔ Bɛ sɛbɛn nanflamayɔrɔ la. An y’o Kɛ bamanankan ni fransɛkan ni anglɛkan ‘cɛ.

Daɲɛ kùntigɛlenw

bɛlɛd : bɛlɛdugu
Bm : bamanankan mabɛn
daɲ : daɲɛdɔn
Db : Dictionnaire Bailleul
Forob : foroba
Gr05 : version électronique du Grand Robert de la langue française 2005
gram : grammaire
infor : informatique
Kand : kandɔn
kanhak : kanhakɛdɔn
latig : latigɛdɔn
Lex : lexicologie
ling : linguistique
mab : mabɛn
mankand : mankandɔn
masal : masaladɔn
ME09 : Microsoft Encarta 2009
MEJ09 : Microsoft Encarta Junior 2009
Morph : morphologie
ɲ. : ɲɛ
ŊT : Ŋɛɲɛkɔrɔ ka Tonnkan
phon : phonétique
Sogol : sogolodɔn
stylist : stylistique
tonol : tonologie
Wd : Wagadu daɲɛgafe
Wn : Valentin Vydrine ka Mandenkan-ankile daɲegafe, 

Kùnnafoni bɔyɔrɔko

Bayel ʃarl [Bailleuil Charles], Dictionnaire bambara-français, Bamakɔ, Donniya, 2007;
Butɛn-kɛnɛl Raʃɛl [Boutin-Quesnel Rachel], Vocabulaire systématique de la terminologie, CCC/iso/CT 37, Montréal, 1978
Dukure M., Baalo I, Wagadu kankelen-daɲɛgafe, Bamakɔ, MAKDAS, 2008
Dukure Mamadu, hakilijakabɔ bamanankan sɛbɛncogo kan, Bamakɔ, MAKDAS, 2006
Godɛn Franswa, Gɛspɛn Lwis [Gaudin François, Guespin Louis], Initiation à la lexicologie française, Bruksɛl, Duculot, 2000
Jabatɛ Jafe, Ŋɛɲɛkɔrɔ ka Tonnkan, Bamakɔ, Edis, 2007
Le grand Robert & Collins électronique, version 1, français-anglais, anglais-français
Lɛmann Aliz [Lehmann Alise], Martɛn-Bɛrtɛ F [Martin-Berthet F], Introduction à la lexicologie, Pari, Armand colin, 2008
Nfidrinn Nfalantɛn [Vydrine Valentin], Mandenkan-ankile daɲegafe, St Petersburg, Dimitry Bulanin Publishing house, 1999
NUFU, Bamanankan mabɛn, Bamakɔ, Donniya, 2006
O Gradi Wiliyam, Dobronfɔlski Mikayɛl, Aronɔf Mark [O’Grady William, Dobrovolsky Michael, Aronoff Mark], contemporary linguistics, Nuyɔrk: St Martin’s Press, 1997
Pɔlgɛr Alɛn [Polguère Alain], lexicologie et sémantique lexicale, Montréal, PUM, 2008

Daɲɛsangalanw 

Bamanankan –  français

baarakɛ-kan                      langue de travail (infor)
baaralan                           application (infor)
bakuurufan                       déterminé (ling : morph)
bamukan                          resumé
bato                                  appliquer
blànkɔ                               postposition (gram)
boso                                  analyser / dépouiller (ling : lex)
bosoli                                analyse / dépouillement (ling : lex)
bosolisɛbɛn                       corpus (ling)
bɔnna                                dérivé (ling)
bɔnnasun                          base / radical (ling : morph)
mɔɔnɔbɔlen                      mot construit (ling)
cɛmɔsɔn                           syncopie (ling)
dafa                                  complément (gram)
damako                            particularité
daɲɛ-mɔɔnɔbɔ                  addition de segment
daɲɛdɔn                            lexicologie
daɲɛgafe                          dictionnaire
daɲɛgana                         mot non construit / mot simple (ling)
daɲɛ-ɲɛfɔlan                     glossaire
daɲɛsangalan                   lexique
daɲɛsure                           mot emprunt / terme emprunt (ling)
dànfarafan                        déterminant (ling : morph)
dànkɛnɛmaya                   démontrer
dàntigɛlan                         numéral (ling : lex)
dònnkɔnɔ-daɲɛ                 hyperonyme (ling : lex)
dorokolen                         composé (ling : morph)
dugulendaɲɛ                    mot endogène
dugulenkan                      intralangue / intralingue
fàlenni                              changement de segment (ling)
fàn                                    composant (ling : morph)
faranfasibali                     ton indéfini (tonol)
fogo                                  site
fogolan                             internet
forobadaɲɛ                       mot standard / mot de la koïnè
forokodaɲɛ                       hyperonyme (ling : lex)
fɔcogo-yɛlɛma                  variante combinatoire/libre
fyɛli                                  assimilation (ling)
jatebla                               logiciel
kabila                                catégorie / registre / espèce
kanbolo-daɲɛ                   régionalisme / terme dialectal (ling)
kanhakɛ                           ton (ling : tonol)
kanhakɛdɔn                      tonologie
kanɲɛnajɛ                         jeu de mot
kansure                            langue étrangère / mot emprunt
kɔmɔsɔn                           apocopie (ling)
kɔnɔrɔ                               suffixe (ling)
kɔrɔcaman-ko                   polysémie (ling : lex)
kɔrɔɲɔgɔnma                    synonyme
kɔrɔɲɔgɔnmaya                synonymie
kulukutudaɲɛ                   mot-forme, terme homogène (ling)
kumajago-sen                  figure de style / rethorique (ling : stylist)
kùncɛkan                          conclusion
kùntigɛlen                         abrevié
lakamu                             expliquer, exposer
latigɛdɔn                           informatique
latigɛlan                            ordinateur
mabɛn                               grammaire
mabɛndaɲɛ                       métalangue / métalangage
mabɛnsiya                        catégorie grammaticale
mafɔli                               critique
mankandɔn                       phonétique
mankankolo-dɔn               phonologie
mankankoloya                  phonématique (ling)
masaladɔn                        stylistique, rhétorique
mɔsɔnbali                          mot non tronqué
mɔsɔnnen                         mot tronqué
mɔsɔnni                            perte de segment / troncation
mɔsɔnni nɔɔninen             troncation complexe / troncation composite (ling)
nanflamayɔrɔ                    annexe
nɔrɔnna                            affixe (gram)
nunnadafata                     consonne prénasalisée (ling : phon)
ɲɛnabɔbaa                        agent ponctuel, agent personnel, agent actif
saalo                                 collecter, recueillir
sènfɛjuru                           cellulaire / téléphone portable
sɛbɛndaga                        environnement lettré
sɛrɛ                                   liste
siginisoroba                      mot croisé / jeu de mot
sinama                              opposé, contraire
singadaɲɛ                         mot emprunt
sogolocogo                       formation (ling : morph)
sogolodɔn (kand)             morphologie
ʃifɔli                                   définition
taamaʃyɛnnan                   marqueur
tɛmɛnisen                          voix passive
tìgi                                     sujet
tɔgɔlaka                             substantif (gram)
tɔto                                   réserve
tùlu                                   diacritique, accent (ling)
tusun                                 amas
walakadaɲɛ                      expression / locution / mot hétérogène
waleyabaa                        agent habituel, agent impersonnel, agent passif
waleyabolo                       méthodologie
waleyalisen                       voix active
yɛrɛkanma                        verbe reflechi / verbe reflexivatum

Français – bamanankan
abregé                                                      kùntigɛlen
addition de segment                                daɲɛ-mɔɔnɔbɔ
affixe                                                        nɔrɔnna (mab)
agent actif  voir  agent ponctuel
agent habituel                                          waleyabaa
agent impersonnel  voir  agent habituel
agent passif  voir  agent habituel
agent personnel  voir  agent ponctuel
agent ponctuel                                          ɲɛnabɔbaa
amas                                                         tusun
analyse                                                     bosoli (kand : daɲ)
analyser                                                    boso (kand : daɲ)
annexe                                                      nanflamayɔrɔ
apocopie                                                   kɔmɔsɔn (kand)
application                                                baaralan (latig)
appliquer                                                   bato                
assimilation                                              fyɛli (kand)
base                                                          bɔnnasun (kand : sogol)
catégorie grammaticale                            mabɛnsiya
catégorie                                                   kabila
cellulaire                                                   sènfɛjuru
changement de segment                          fàlenni (kand)
collecter                                                    saalo
complément                                             dafa (mab)
composant déterminé                              bakuurufan (kand : sogol)
composant                                               fàn (kand : sogol)
composé                                                  dorokolen (kand : sogol)
conclusion                                                kùncɛkan
consonne prénasalisée                            nunnadafata (kand : mankand)
contraire  voir  opposé
corpus                                                      bosolisɛbɛn (kand)
critique                                                     mafɔli
définition                                                   ʃifɔli
démontrer                                                dànkɛnɛmaya
dépouillement                                          bosoli (kand : daɲ)
dépouiller                                                 boso (kand : daɲ)
dérivé                                                       bɔnna (kand)
déterminant                                             dànfarafan (kand)
diacritique, accent                                   tùlu (kand)
dictionnaire                                              daɲɛgafe
environnement lettré                                sɛbɛndaga
espèce                                                      kabila
expliquer                                                   lakamu
exposer  voir  expliquer
expression  voir  mot hétérogène
figure de rethorique  voir  figure de style
figure de style                                          kumajago-sen (kand : masal)
formation                                                 sogolocogo (kand : sogol)
glossaire                                                  daɲɛ-ɲɛfɔlan
grammaire                                               mabɛn
hyperonyme                                             dònnkɔnɔ-daɲɛ (kand : daɲ)
hyperonyme                                             forokodaɲɛ (kand : daɲ)
informatique                                            latigɛdɔn
internet                                                    fogolan
intralangue                                               dugulenkan
intralingue                                                dugulenkan
jeu de mot  voir  mot croisé
jeu de mot                                                kanɲɛnajɛ
langue de travail                                      baarakɛ-kan (latig)
langue étrangère                                     kansure
lexicologie                                                daɲɛdɔn
lexique                                                     daɲɛsangalan
liste                                                          sɛrɛ
locution  voir  mot hétérogène     
logiciel                                                      jatebla
marqueur                                                  taamaʃyɛnnan
métalangage  voir  métalangue
métalangue                                              mabɛndaɲɛ
méthodologie                                           waleyabolo
morphologie                                             sogolodɔn (kand)
mot construit                                            mɔɔnɔbɔlen (kand)
mot croisé                                                siginisoroba
mot de la koïnè  voir  mot standard
mot emprunt                                            daɲɛsure, singadaɲɛ (kand)
mot endogène                                         dugulendaɲɛ
mot hétérogène                                       walakadaɲɛ
mot non construit                                     daɲɛgana (kand)
mot non tronqué                                      mɔsɔnbali
mot simple                                               daɲɛgana (kand)
mot standard                                           forobadaɲɛ
mot tronqué                                             mɔsɔnnen
mot unique  voir  mot-forme
mot-forme                                               kulukutudaɲɛ
numéral                                                  dàntigɛlan (kand : daɲ)
opposé                                                    sinama
ordinateur                                                latigɛlan
particularité                                              damako
perte de segment  voir  troncation
phonématique                                          mankankoloya (kand)
phonétique                                               mankandɔn
phonologie                                               mankankolo-dɔn (kand)
polysémie                                                kɔrɔcaman-ko (kand : daɲ)
postposition                                             blànkɔ (mab)
radical                                                      bɔnnasun (kand : sogol)
recueillir  voir  collecter
régionalisme                                             kanbolo-daɲɛ (kand)
registre                                                     kabila
réserve                                                     tɔto
resumé                                                     bamukan
rhétorique  voir  stylistique
site                                                           fogo
stylistique                                                 masaladɔn
substantif                                                 tɔgɔlaka (mab)
suffixe                                                      kɔnɔrɔ
sujet                                                         tìgi
syncopie                                                  cɛmɔsɔn (kand)
synonyme                                                kɔrɔɲɔgɔnma
synonymie                                               kɔrɔɲɔgɔnmaya
téléphone portable  voir  cellulaire
terme dialectal  voir  régionalisme
terme emprunt voir  mot emprunt
terme homogène  voir  mot-forme
ton indéfini                                               faranfasibali (kanhak)
ton                                                           kanhakɛ (kanhak)
tonologie                                                  kanhakɛdɔn
troncation complexe  voir  troncation composite
troncation composite                               mɔsɔnni nɔɔninen (kand)
troncation                                                mɔsɔnni
verbe reflechi                                           yɛrɛkanma
verbe reflexivatum  voir  verbe reflechi
voix active                                               waleyalisen
voix passive                                             tɛmɛnisen

Bamanankan – english
baarakɛ-kan                      language used by the software  (comp)
baaralan                           application (comp)
bakuurufan                       base word, determinatum (ling : morph)
bamukan                          abstract
bato                                  apply
blànkɔ                               postposition (gram)
boso                                  analyze (ling : lex)
bosoli                                analysis, scanning for terms (ling : lex)
bosolisɛbɛn                       corpus (ling)
bɔnna                                derivative (ling)
bɔnnasun                          stem, radical, root (ling : morph)
mɔɔnɔbɔlen                      built word (ling)
cɛmɔsɔn                            syncopy (ling)
dafa                                  complement, adverbial phrase (gram)
damako                            particularity
daɲɛ-mɔɔnɔbɔ                  epenthesis, segmental addition
daɲɛdɔn                           lexicology
daɲɛgafe                          dictionnary
daɲɛgana                         non built word / simple word (ling)
daɲɛ-ɲɛfɔlan                    glossary
daɲɛsangalan                  glossary
daɲɛsure                          loan word (ling)
dànfarafan                        determinant (ling : morph)
dànkɛnɛmaya                   demonstrate
dàntigɛlan                        numéral (ling : lex)
dònnkɔnɔ-daɲɛ                hyperonym (ling : lex)
dorokolen                         compound (ling : morph)
dugulendaɲɛ                    endogenous word
dugulenkan                      endogenous language
fàlenni                              segmental change (ling)
fàn                                    element (ling : morph)
faranfasibali                     indefinite tone (tonol)
fogo                                  web site
fogolan                              internet
forobadaɲɛ                       standard / usual word
forokodaɲɛ                       hyperonym (ling : lex)
fɔcogo-yɛlɛma                  free variant
fyɛli                                  assimilation (ling)
jatebla                               software
kabila                                category / registre / species
kanbolo-daɲɛ                   regionalism / (ling)
kanhakɛ                           tone (ling : tonol)
kanhakɛdɔn                      tonology
kanɲɛnajɛ                         crossword, puzzle
kansure                            foreign language / loan word
kɔmɔsɔn                           apocopy (ling)
kɔnɔrɔ                               suffix (ling)
kɔrɔcaman-ko                   polysemy (ling : lex)
kɔrɔɲɔgɔnma                    synonym
kɔrɔɲɔgɔnmaya                synonymy
kulukutudaɲɛ                    unique word / homogenous word (ling : morph)
kumajago-sen                  figure of  style / rhetoric (ling : stylist)
kùncɛkan                          conclusion
kùntigɛlen                         shortened, abreviation
lakamu                              explain, report
latigɛdɔn                           computer science
latigɛlan                            computer, laptop
mabɛn                               grammar
mabɛndaɲɛ                       metalanguage
mabɛnsiya                        word class
mafɔli                                critics
mankandɔn                       phonétics
mankankolo-dɔn               phonology
mankankoloya                  phonemics (ling)
masaladɔn                        stylistics, rhetoric
mɔsɔnbali                          non truncated
mɔsɔnnen                         truncated
mɔsɔnni                            deletion, segment loss,  truncating
mɔsɔnni nɔɔninen             complex truncating / mixed truncating (ling)
nanflamayɔrɔ                    annex
nɔrɔnna                             affix (gram)
nunnadafata                     prenalized consonant (ling : phon)
ɲɛnabɔbaa                        ponctual agent, personnal agent, active agent
saalo                                 collect
sènfɛjuru                           cellphone
sɛbɛndaga                        literature file
sɛrɛ                                   list               
siginisoroba                      crossword, word game, puzzle
sinama                              opposite, contrary
singadaɲɛ  see   daɲɛsure
sogolocogo                       formation (ling : morph)
sogolodɔn                         morphology (ling : morph)
ʃifɔli                                   definition
taamaʃyɛnnan                   marker
tɛmɛnisen                         passive voice
tìgi                                    subject
tɔgɔlaka                            substantive (gram)
tɔto                                   reserve, reservation
tùlu                                   diacritical mark, accent (ling)
tusun                                pile
walakadaɲɛ                      expression / locution / heteregenous word (ling : morph)
waleyabaa                        usual agent, impersonnel agent, passive agent
waleyabolo                       methodology
waleyalisen                       active voice
yɛrɛkanma                        reflexive verb

English – bamanankan
abstract                                     bamukan
accent                                       tùlu (kand)
active agent                               ɲɛnabɔbaa
active voice                               waleyalisen
adverbial phrase                        dafa (mab)
affix                                            nɔrɔnna (mab)
Analysis                                      bosoli
analyze                                       boso (kand : daɲ)
annex                                          nanflamayɔrɔ
apocopy                                      kɔmɔsɔn (kand)
application                                   baaralan (latig)
apply                                            bato
assimilation                                  fyɛli (kand)
base word                                    bakuurufan
built word                                     mɔɔnɔbɔlen (kand)
category                                       kabila
cellphone                                     sènfɛjuru
collect                                           saalo
Complement                                dafa
complex truncating                      mɔsɔnni nɔɔninen (kand)
compound                                    dorokolen (kand: sogol)
computer                                      latigɛlan
computer science                         latigɛdɔn
conclusion                                    kùncɛkan
contrary  see  opposite
corpus                                          bosolisɛbɛn (kand)
critics                                            mafɔli
crossword  see  word game
crossword                                    kanɲɛnajɛ
definition                                       ʃifɔli
deletion                                         mɔsɔnni
demonstrate                                 dànkɛnɛmaya
derivative                                      bɔnna (kand)
determinant                                  dànfarafan (kand: sogol)
determinatum                                bakuurufan (kand : sogol)
diacritical mark                              tùlu
dictionnary                                    daɲɛgafe
element                                         fàn (kand: sogol)
endogenous language                  dugulenkan
endogenous word                         dugulendaɲɛ
epenthesis                                    daɲɛ-mɔɔnɔbɔ
explain                                           lakamu
expression  see  heteregenous word
figure of  style                                 kumajago-sen
figure of rhetoric                              kumajago-sen (kand : masal)
foreign language                             kansure
formation                                         sogolocogo (kand : sogol)
free variant                                      fɔcogo-yɛlɛma
glossary                                          daɲɛ-ɲɛfɔlan
glossary                                           daɲɛsangalan
grammar                                          mabɛn
heteregenous word                          walakadaɲɛ (kand: sogol)
homogenous word                           kulukutudaɲɛ (kand: sogol)
hyperonym                                       dònnkɔnɔ-daɲɛ (kand: daɲ)
hyperonym                                       forokodaɲɛ (kand: daɲ)
impersonnel agent  see  passive agent
indefinite tone                                   faranfasibali (kanhak)
internet                                             fogolan
laptop  see  computer
lexicology                                        daɲɛdɔn
list                                                     sɛrɛ
literature file                                      sɛbɛndaga
loan word                                          daɲɛsure (kand)
loan word                                          kansure
locution  see  heteregenous word
marker                                              taamaʃyɛnnan
metalanguage                                   mabɛndaɲɛ
methodology                                     waleyabolo
mixed truncating  see  complex truncating
morphology                                       sogolodɔn (kand : sogol)
non built word                                   daɲɛgana
non truncated                                    mɔsɔnbali
numéral                                             dàntigɛlan (kand: daɲ)
opposite                                             sinama
particularity                                        damako
passive agent                                    waleyabaa
passive voice                                     tɛmɛnisen
personnal agent  see  active agent
phonemics                                          mankankoloya (kand)
phonétics                                            mankandɔn
phonology                                           mankankolo-dɔn
pile                                                      tusun
polysemy                                            kɔrɔcaman-ko (kand: daɲ)
ponctual agent  see  active agent
postposition                                        blànkɔ (mab)
prenalized consonant                         nunnadafata (kand: mankand)
puzzle  see  word game
Radical                                               bɔnnasun
reflexive verb                                      yɛrɛkanma
regionalism                                         kanbolo-daɲɛ (kand)
registre  see  category
report  see  explain
reservation  see  reserve
reserve                                                tɔto
rhetoric                                                masaladɔn
root                                                      bɔnnasun (kand : sogol)
scanning for terms                               bosoli (kan : daɲ)
segmental loss  see  deletion
segmental addition  see  epenthesis
segmental change                               fàlenni (kand)
shortened                                            kùntigɛlen
simple word                                         daɲɛgana (kand)
singadaɲɛ  see   daɲɛsure
software                                               jatebla
software language                               baarakɛ-kan
species  see  category
standard                                              word forobadaɲɛ
stem                                                     bɔnnasun
stylistics                                               masaladɔn
subject                                                 tìgi
substantive                                          tɔgɔlaka (mab)
suffix                                                    kɔnɔrɔ (kand)
syncopy                                               cɛmɔsɔn (kand)
synonym                                              kɔrɔɲɔgɔnma
synonymy                                            kɔrɔɲɔgɔnmaya
tone                                                     kanhakɛ (kand: kanhak)
tonology                                              kanhakɛdɔn
truncated                                             mɔsɔnnen
truncating  see  segment loss
unique word                                        kulukutudaɲɛ
usual agent  see  passive agent
usual word                                          forobadaɲɛ
web site                                              fogo
word class                                          mabɛnsiya
word game                                         siginisoroba, kanɲɛnajɛ

Daɲɛ-ɲɛfɔlan
baarakɛ-kan : latigɛlan na, jatebla Лɛtigɛra kan min na n’a tnɔbɔbaa bɛ mansin Faamu o kan na
baaralan : latigɛdɔn siratigɛ la, minɛn min bɛ Labɛn n’a digili b’a To i bɛ Dòn jatbla ‘kɔnɔ k’a kɔnɔfɛnw nafa Bɔ
bakuurufan : daɲɛ dorokolen fàn min bɛ daɲɛ kɔrɔ Bakuuruya-fɔ n’a bɛ Nà dorokolen laban bamanankan na kà Caya
bamukan : sɛbɛn dɔ kɔnɔkuma bɛ Bamu k’o la kùnbabaw Koron kà Kɛ foori damadɔnin min ye gafe walima a sɛbɛn masina ten kan
blànkɔ : daɲɛ damadɔ minnu Bɛ yen i n’a fɔ la, ma, ye, kan, fɛ n’u bɛ walekɔdafamaw n’u kɔdafa cɛla Bɛn mabɛnko siratigɛ la
bosoli : ‘don kɛli koɲɛ ‘kɔnɔ kà dakun dɔw Tɔmɔ a la k’i hakili Bòli o tɔmɔnenw cogoya dɔw kan ni fɛsɛfɛsɛli ye ɲinini dɔ hukumu ‘kɔnɔ
bosolisɛbɛn : sɛbɛn sugu minnu bɛ Kafo ɲɔgɔn kan kà kandɔn ɲinini dɔ Bòli a kɔnɔdaɲɛw kan kandɔn bolo ma
bɔnna : nɔrɔnna Bɛ daɲɛ min na
bɔnnasun : bɔnna cilen k’a nɔrɔnna fàn Bɔ a la a tɔ bɛ To fàn min ye
mɔɔnɔbɔlen : daɲɛ min Bɔra daɲɛganaya la k’a sabubu Kɛ nɔrɔnna dɔ fàrali ye a kan wali a ni daɲɛ wɛrɛ dorokoli ye
cɛmɔsɔn : siginiden dɔ walima kanɲɛ dɔ bìnni kà Bɔ daɲɛ cɛmancɛ la kà mɔsɔnnen ni mɔsɔnbali Bange a daɲɛ na minnu fla bɛɛ kɔrɔ ye kelen ye
dafa : tɔgɔ min Bɛ kumasen ‘kɔnɔ ni kumasen wale dɔ bɛ Bòli a kan n’a bɛ o wale Dafa
daɲɛ-mɔɔnɔbɔ : dɔ fàrali daɲɛ jànya kan ni dorokoli ni bɔnna fὲɛrɛw ye walima ni kan yɛrɛ kɔrɔcogo ka fὲɛrɛ dɔ ye
daɲɛdɔn : daɲɛ kɔrɔko n’a sogolocogo fla bɛɛ bɛ Kàlan kandɔn bolofara min fɛ n’a bɛ Bòli kan kelen kɔnɔdaɲɛ mumɛ kan
daɲɛgafe : kan daɲɛw labɛnnen dòn gafe min ‘kɔnɔ, a ka c’a la ni sɛrɛdali fὲɛrɛ ye, k’u kelen bugunnatigɛw Dàntigɛ kà dɔ fana Fɔ u kɔrɔko la
daɲɛgana : ‘bɔnna walima ‘dorokolen tɛ daɲɛ ye a sogolocogo la f’a gὲrɛgɛrɛ dòn
daɲɛsangalan : daɲɛw sɛrɛdalen kan dɔ la kà Tla k’u kùnɲɔgɔn Di u ɲɛ fɛ kan wɛrɛ la k’u bɔsɛbɛn kɔnɔmiiriyaw faamuyacogo dɔ Di kan flanan mɛnbaa ma
daɲɛsure : daɲɛ min bɛ kan ‘kɔnɔ nka n’a dɔnnen dòn k’a Bɔra kan wɛrɛ la burujuko siratigɛ la
dànfarafan : dorokolen fàn min bɛ tɔ kelentɔ kɔrɔ Kɛrɛnkɛrɛn, n’a fàn in bɛ Nà dorokolen daminɛ na kà Caya bamanankan na
dàntigɛlan : mabɛn ka weelecogo siratigɛ la, daɲɛ min ci ye kà dɔ wɛrɛ hakɛ Dàntigɛ kuma ‘kɔnɔ
dònnkɔnɔ-daɲɛ : daɲɛ min bɛ Fɔ ‘fɛn na n’o fɛn ye daɲɛ wɛrɛ weelefɛnw dɔ ye
dorokolen : daɲɛ min ka mɔɔnɔbɔli Kɛra ni daɲɛw nɔrɔli ye ɲɔgɔn na
dugulendaɲɛ : daɲɛ min ma Bɔ kan wɛrɛ la kà Dòn kan na ni kan yɛrɛ ka weelecogo labɛnnen dòn
dugulenkan : kuma kɛli ‘kan na min ye a kɛyɔrɔ mɔgɔw  ka kabila kan ye
fàlenni : daɲɛ siginiden dɔw kɛli ka ɲɔgɔn Nɔnabla kà daɲɛ kɔrɔ To a cogo la
fàn: daɲɛ dorokolen kɔnɔdaɲɛ dɔ kà ‘tàli Kɛ a ɲɛci kan
faranfasibali : kanhakɛ min bɛ Bòli tɔgɔlakaw dɔrɔn kan bamanankan na k’olu Blà kɛrɛnkɛrɛnbaliya sawura la min ni kɛrɛnkɛrɛnnen fɔcogo bɛ Bɔ ɲɔgɔn ma
fogo : fὲɛrɛlaminɛn labɛnnen latigɛdɔn siratigɛ la kà Bòli faamuya dɔ dakun kan walima faamuya caman bisisalen ɲɔgɔn na k’o Dlon a lasɔrɔyɔrɔ kɛnɛ kan ko fogolan ni mɔgɔw b’a Lasɔrɔ ni u ka sènfɛjuruw ni latigɛlanw ye
fogolan : mɔgɔw b’u Tùgu fɛn min na ni sènfɛjuruw ni latigɛlanw ye kà kùnnafoni caman Sɔrɔ jyɛn ‘kɔnɔ fὲɛrɛminɛn-kurako siratigɛ la
forobadaɲɛ : daɲɛ min ye kan mɛnbaa fànba ka daɲɛ lakodɔnnen ye n’a tɛ Jate kanbolo-fara dɔ ‘daɲɛ ye
forokodaɲɛ : daɲɛ min bɛ weelefɛn-kulu dànsigi-yɔrɔ caman Kafo kelen ye
fɔcogo-yɛlɛma : yɛlɛma min bɛ Dòn daɲɛ kelen fɔcogo la ‘yɔrɔ ni ‘yɔrɔ kan bolofaraw la
fyɛli : siginiden dɔ kɔnɔmankanw dɔ la kelen kologiriyali a kɛrɛfɛ-mankan dɔ kan k’o Yɛlɛma kà Bɔ a cogo la k’o Kɛ kologiriman mankan ye
jatebla : latigɛdɔn ka fὲɛrɛ tigɛlen n’a bɛ Kɛ ‘minɛn ye latigɛlan na kà mago ɲɛtigɛlenw Waleya n’a ye
kabila : kulu min ‘kɔnɔ fɛn caman Bɛ yen minnu bɛ ɲɔgɔn Sɔrɔ ko damadɔ la k’u ni kulu wɛrɛ Dànbɔ bari u n’o kɔnɔfɛnw jὲ tɛ ‘kuluyako ye
kanbolo-daɲɛ : daɲɛ min bɛ Dànfara kà Bɔ forobadaɲɛ ma k’a sababu Kɛ a fɔyɔrɔ dànbɔlen dòn kan foroba-fɔcogo ma
kanhakɛ : kan mankan bɔcogo yɛlɛnni n’a jiginni daɲɛ kanɲɛw kan f’a bɛ Dànfara Dòn daɲɛ fla ni ɲɔgɔn ‘cɛ k’a dànfara wɛrɛ t’u ‘cɛ u mankan fla fɔli ‘kɔ ɲɔgɔn ‘kɔ
kanhakɛdɔn : Kanhakɛ kàlan n’a dɔnniya bɛ Sɔrɔ kandɔn bolofara min na
kanɲɛnajɛ : ɲɛnajɛ min bɛ Labɛn kà Waleya ni daɲɛw ni kan sɛbɛnni n’a fɔli ɲɛgankow kɛli ye ɲɛnajɛkɛlaw ‘kùn
kansure : kan wɛrɛ min bɛ Fɔ min ni yɔrɔ kan madɔnnen tɛ kelen ye n’a mɛnbaa bɛ To k’a Лagami-ɲagami i ka yɔrɔ kan na
kɔmɔsɔn : daɲɛ fàn laban bìnni kà Bɔ a la
kɔnɔrɔ : nɔrɔnna min bɛ Nɔrɔ daɲɛ nɛnyanfan fɛ
kɔrɔcaman-ko : daɲɛ kelen n’a kɔrɔ dànsigi-yɔrɔ caman
kɔrɔɲɔgɔnma : daɲɛ min ni daɲɛ wɛrɛ bɛ kɔrɔ kelen Fɔ
kɔrɔɲɔgɔnmaya : sira min Bɛ daɲɛ-kɔrɔkelenmaw ‘cɛ
kulukutudaɲɛ : daɲɛ min bɛ Sɛbɛn kelen ye ni ‘kɛnɛ tɛ Dòn u ni ɲɔgɔn ‘cɛ
kumajago-sen : kuma fɔcogo ni barika ye kà jago Dòn a la k’i lamɛnbaa nimisi Wasa k’a waleyacogo fànba Kɛ hakilina ‘dicogo ye, mɔgɔw delinna-fɔcogo tɛ min ye nka n’u b’a Faaamu
kùncɛkan : kuma walima sɛbɛn dɔ bɛ Foori ni foori damadɔnin min ye
kùntigɛlen : daɲɛ siginiden fɔlɔ dɔrɔn tàlen k’a Nɔnabla
latigɛdɔn : fὲɛrɛminɛn kura min ye hakilabaara ɲɛtigɛli ye kà Kɛ jatebla ye mansin ‘kɔnɔ ko latigɛlan, n’o b’a kɔnɔ-jatebla kow Latigɛ n’i y’i Digi o yɔrɔ min kan
latigɛlan : mansin min bɛ jateblaw baara Waleya mɔgɔ ye n’a digiyɔrɔw digili ye
mabɛn : kan sɛbɛnni tɛ Лὲ a kàlancogow dàntigɛli min ‘kɔ k’o kàlansenw tɔgɔ Labɛn a ‘kɔnɔ ani a kɔnɔminɛn bɛɛ ta
mabɛndaɲɛ : tɔgɔ min bɛ Da kan mabɛn miiriya la
mabɛnsiya : siya min Dara kan daɲɛw la kà ‘tali Kɛ u ka tɔgɔya n’u ka waleya n’u ka mankutuya kan
mafɔli : hakilina dilen (dalafɔli walima sɛbɛnni) fyὲnmayɔrɔw fɔli n’a ma Kɛ ni lagosili ye
mankandɔn : kandɔn bolofara min Bɛ kan mankanden koloma n’a gansannama bɛɛ faamuya kan
mankankolo-dɔn : kandɔn bolofara min ɲɛsinnen dòn kan kelen n’a mankanden kolomaw faamuya kan
mankankoloya : kan mankankoloma faamuya kan na
masaladɔn : masala jago dònni bɛ Kɛ ni fὲɛrɛ minnu ye olu faamuya
mɔsɔnbali : daɲɛ min fàn dɔ bɛ Deli kà Bìn o fàn ʃi bìnbali fɔlen
mɔsɔnnen : daɲɛ min fàn dɔ Bìnna k’a kɔrɔ To a cogo la
mɔsɔnni: waleya min ye daɲɛ fàn dɔ bìnni ye k’a kɔrɔ To a cogo la n’a mɔsɔnnen n’a mɔsɔnbali fla bɛɛ fɔli bɛ ‘da la
mɔsɔnni nɔɔninen : mɔsɔnni min tɛ daɲɛ fàn dɔ bìnni kùn kelen ye fo daɲɛ fɔcogo-yɛlɛma waleya wɛrɛw ‘sèn Bɛ Kɛ a koɲɛ na
nanflamayɔrɔ : gafe dafalan min bɛ Kɛ a ‘dànmadakun ye a kolomayɔrɔ foorilen ‘kɔ
nɔrɔnna : kanɲɛ min Bɛ kan na n’a tɛ Se kà Fɔ a ‘dàn ma f’a kà Fɔ kà Nɔrɔ daɲɛ dɔ laban na, ɲɛ fɛ walima daɲɛ cɛmancɛ la k’o daɲɛ kɔrɔ Jiidi
nunnadafata : siginiden min Bɛ yen n’a mago bɛ Jɔ nunnafɔlan na a fɔdaɲɛ dɔw daminɛ na
sènfɛjuru : fὲɛrɛminɛn min dabalilen fanafɛ-weeleli ‘kan ma n’a tìgi b’a baranin Bl’a ‘kùn kà Yaala n’a ye.
sɛbɛndaga : kan lafalicogo hakɛlama sɛbɛnnifɛn na
sɛrɛ : fɛn dɔ Kelen-kelentɔmɔnen k’a Kɛ ‘kulu ye ɲɔgɔn da fɛ
siginisoroba : siginidenw ni daɲɛw ɲɛ tigɛlen kà Kɛ tlonkɛfɛn ye hakilijagabɔ ‘kɔnɔ
sinama : min bɛ Fɔ dɔ wɛrɛ ‘kɔ kɔrɔko walima cogo wɛrɛ siratigɛ la
sogolocogo : daɲɛ dlaminɛnw toncogo ɲɔgɔn ‘kɔ kà daɲɛ Bange
sogolodɔn : daɲɛ dlaminɛnw faamuya dɔnniya ani u toncogo ɲɔgɔn ‘kɔ kandɔn sira fɛ
ʃifɔli : da dònni daɲɛ na k’a kɔrɔ Walawala a faamuni ‘kan ma
taamaʃyɛnnan : nɔ min bɛ Blà fɛn na k’a Dànfara kà Bɔ a ɲɔgɔnnafɛn wɛrɛ la sanko tùlu kɛli kà siginiden kanmaw Bɔ ɲɔgɔn na kà minɛ Kɛ u kanhakɛ fɔli ma ɲɔgɔn ‘kɔ
tɛmɛnisen : kumasen fɔcogo min Bɛ yen ni wale tìgi bɛ Yɛlɛma kà Kɛ wale kɛbaa ye mabɛn ka ‘fɔ la fo n’a kɛbaasugu ma Лὲ nàli ‘kɔ kuma ‘kɔnɔ, a bɛ Nà kumasen laban na ni blankɔ « fɛ » ye tuma bɛɛ
tìgi: mabɛn ka tɔgɔ dalen tɔgɔ la n’a jɔyɔrɔ b’a Jira kumasen ‘kɔnɔ k’a ‘ta ye wale ye f’a bɛ Nà kà Kɔ̀n o ‘ɲɛ a yɔrɔsuguw la
tɔgɔlaka : tɔgɔ gὲrɛgɛrɛ ni wale ni daɲɛsugu wɛrɛ minnu nàyɔrɔ b’u Kɛ tɔgɔ ye kumasen ‘kɔnɔ olu bɛɛ weelecogo
tùlu : nɔ min bɛ Blà siginiden na, a ka c’a la kanma na, n’a kàla kùnkuruninnama dòn f’a bɛ Se ka Jigin cogo caman na siginiden ‘kùn na : a jɛngɛlen numan ni kinin dɔ la kelen fɛ, a dalen, a kɛrɛflama, a sanɔlama…
tusun : fɛn kelen den caman tònnen ɲɔgɔn kan ni gɛrɛɲɔgɔnna-sababu dɔ ye
walakadaɲɛ : daɲɛ fla walima caman minnu bɛ Sɛbɛn kà kɛnɛ Dòn u ni ɲɔgɔn ‘cɛ k’a sɔrɔ u ye fɛn kelen tɔgɔ ye : dàba kàla, fàli da, baninkɔnɔ ka tiga, ntori tɛgɛ
waleyabolo : ɲinini Bɔra sira min fɛ o ɲɛfɔkan
waleyalisen : kumasen fɔcogo min Bɛ yen ni wale Bɛ tɔgɔ min taya la n’o tɔgɔ bɛ Nà kà Kɔ̀n wale ‘ɲɛ kumasen ‘kɔnɔ.
yɛrɛkanma: wale min dafa ye ‘segin kɛlen ye a tìgi kan k’a Jira ko tìgi bɛ waleya min Kɛ k’o bɛ Bòli tìgi yɛrɛ kan

Blàdon : 2018-04-25     Yɛlɛmako laban : 2018-04-26


I fɛla Fɔ fasiri kan :

Captcha

Jagomajira

Daɲɛgafe sànta

Fàkan bataki

Sìgidɔn

Jyɛn jamanaw

 

Mali duguw

Daɲɛsɛbɛn

Maralenw

2024

2023

2023-12

2023-11

2023-10

2023-09

2023-08

2023-07

2023-06

2023-05

2023-04

2023-03

2023-02

2023-01

2022

2021

2020

2019

2018

2017

2017-12

2017-10

2017-09

2017-08

2017-07

2017-06

2017-05

2017-04

2017-03

2017-02

2017-01

2016

2016-12

2016-11

2016-10

2016-08

2016-07

2016-06

2016-05

2016-04

2016-03

2016-02

2016-01

2015